تفسیر تطبیقی عذاب نشدن اخراج‌کنندگان پیامبر از مکه | ||
| پژوهش های تفسیر تطبیقی | ||
| مقاله 5، دوره 10، شماره 2 - شماره پیاپی 20، آبان 1403، صفحه 93-114 اصل مقاله (727.47 K) | ||
| نوع مقاله: علمی و پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22091/ptt.2024.10787.2341 | ||
| نویسنده | ||
| روح الله نجفی* | ||
| دانشیار دانشگاه خوارزمی | ||
| چکیده | ||
| آیات 76-77 اسراء، به مکیان مشرک هشدار داده است که اخراج رسول اسلام از سرزمین خویش به نابودی زودهنگام اخراج کنندگان خواهد انجامید و این سنتی خدایی است که درباره رسولان پیشین نیز جاری بوده است. از دیگر سو، مشرکان مکه به عذاب هایی از سنخ عذاب های مشرکان پیشین، گرفتار نگشتند، گرچه در نهایت سبب ترک مکه از جانب پیامبر شدند. آیات 76-77 سورۀ اسراء به مکیان مشرک هشدار داده است که اخراج پیامبر اسلام از سرزمین خویش به نابودی زودهنگام اخراج‌کنندگان خواهد انجامید و این سنتی خدایی است که دربارۀ رسولان پیشین نیز جاری بوده است. از دیگر سو، مشرکان مکه به عذاب‌هایی از سنخ عذاب‌های مشرکان پیشین گرفتار نگشتند، گرچه در نهایت باعث ترک مکه از جانب پیامبر شدند.مفسران برای حل این چالش، قتل مشرکان در جنگ بدر را مصداق عذاب اخراج‌کنندگان پیامبر قلمداد کرده‌اند. تحقیق حاضر این رویکرد رایج را نقد می‌کند، با این استدلال که هلاکت زودهنگام اخراج‌کنندگان پیامبر اسلام به هلاکت پیشینیان تشبیه شده است و در گفتمان رایج سوره‌های مکی، نابودی پیشینیان با عذاب آسمانی است. راهکار پیشنهادی این مطالعه روا دانستن تخلف از وعید بر خداوند، براساس اخلاق عرب، است، چنان‌که نقل است که عرب رجوع از وعدۀ نیک را نکوهیده می‌داند، اما رجوع از وعدۀ عقاب را بزرگواری می‌شمارد. مفسران در مواضع فراوان دیگر نیز تحقق تهدیدهای دوران مکی را در قتلگاه بدر انگاشته‌اند؛ اما، با اخلاقی دانستن تخلف از وعید، حاجت به این مدعای تکلف‌آمیز منتفی می‌شود. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| سورۀ اسراء: 76؛ اخراج پیامبر؛ جنگ بدر؛ خُلف وعید؛ عذاب آسمانی | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| A Comparative Interpretation of the Withholding of Punishment for the Expellers of the Prophet from Makkah | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Rouhollah Najafi | ||
| kharazmi university | ||
| چکیده [English] | ||
| Verses 76–77 of the al-Isrā Chapter warn the polytheists of Makkah that expelling the Prophet Muhammad (P.B.U.H.) from their land would lead to the swift destruction of the expellers—a divine tradition that also applied to previous messengers. On the other hand, the Makkan polytheists were not subjected to punishments akin to those of earlier polytheists, even though they ultimately caused the Prophet to leave Makkah. Commentators have attempted to resolve this challenge by interpreting the killing of the polytheists in the Battle of Badr as the manifestation of the punishment for expelling the Prophet. This study critiques this common approach, arguing that the swift destruction of the Prophet’s expellers is likened to the annihilation of previous communities, and in the prevalent discourse of Makkan chapters, the destruction of prior peoples typically involves heavenly punishment. The proposed solution in this study is to consider God deviating from His promise (of punishment) (khulf al-waʿīd) as permissible based on Arab ethics. It is reported that while Arabs condemn the retraction of a promise of good, they view the retraction of a promise of punishment as an act of nobility. In numerous other instances, commentators have interpreted the fulfillment of Makkan-era threats as occurring on the battlefield of Badr; however, by ethically legitimizing divine deviation from a promise of punishment, the need for such strained claims is eliminated. Introduction According to verse 76 of the al- Isrā Chapter, the polytheists of Makkah intended to force the Prophet to leave their land. However, the verse warns that if they were to expel the Prophet, they would remain in that land for only a short time. Following this, verse 77 of the same chapter states that this is the unchanging tradition of God concerning previous prophets as well. The al- Isrā Chapter is a Makkan chapter, and at the time of the revelation of these verses, the expulsion of the Prophet Muhammad (P.B.U.H.) from Makkah had not yet occurred. However, the polytheists ultimately did force the Prophet to leave Makkah for Medina, yet the promised punishment did not befall them. Thus, the doubt is that the Quran’s prediction regarding the future course of history has proven to be incorrect because according to the known history of Islam, punishments similar to those described in the Quran regarding previous peoples did not befall the polytheists of Makkah. In other words, the question arises as to why the unchanging tradition of God regarding the destruction of communities that expel their messenger was not fulfilled in the case of Quraysh. Exegetical Approaches to Resolving the Challenge of the Prophet’s Expellers Not Being Punished Based on this study, commentators have employed the following four approaches to solve this challenge: Denying that the Prophet was expelled by the Makkans. Interpreting the term “al-ard” (the land) in verse 76 of the al-Isrā Chapter as referring to the land of Medina. Interpreting “al-ard” as referring to the Arabian Peninsula as a whole. Claiming that the punishment of the polytheists was realized in the Battle of Badr. Among these, the most commonly held position among commentators is the fourth. However, this study considers all four approaches subject to criticism and rejects them. The first approach is unacceptable because, in other parts of the Quran, the expulsion of the Prophet is explicitly attributed to the Makkans. For example, verse 13 of the Muḥammad Chapter refers to Makkah as “your town which expelled you,” and verse 40 of the at-Tawbah Chapter mentions a specific time when the disbelievers of Makkah had expelled the Prophet. The second approach is also untenable because the al- Isrā Chapter is a Makkan chapter, and without credible evidence, it is implausible to link its verses to the Medinite period and deviate from the principle of temporal and contextual continuity of the chapter. The third approach is likewise unacceptable, as the verse discusses the polytheists’ intent to expel the Prophet from his place of residence, and according to Islamic history, the polytheists sought only to expel the Prophet from Makkah, not from the entirety of the Arabian Peninsula. Finally, identifying the Battle of Badr as the fulfillment of the promised punishment for the expellers does not align with the context of the revelation of the al- Isrā Chapter because according to the Quranic discourse in Makkan chapters, the destruction of earlier peoples occurred through heavenly punishment. Furthermore, the promised destruction of the Prophet’s expellers is likened to the destruction of the expellers of earlier messengers, and both are presented as part of a single divine tradition. Proposed Solution: Ethical Justification for Deviation from the Promise of Punishment The solution proposed in this study to address the aforementioned challenge is the permissibility of deviating from the promise of punishment. Historical reports mention that Abu Amr b. al-Ala asked Amr b. Ubaid about Muslims who commit major sins. Amr responded that, just as God fulfills His promise of reward, He also fulfills His promise of punishment. Abu Amr, in refuting this view, remarked that among the Arabs, reneging on a promise of reward is considered blameworthy, while retracting a promise of punishment is seen as an act of magnanimity. Both sides of the debate on whether deviating from a promise of punishment is acceptable or not are ultimately in pursuit of a moral conception of God; one views deviation from a warning of punishment as contrary to truthfulness, while the other does not consider it untruthful, instead perceiving the pardoning of punishment as a virtue. The Impact of Ethically Justifying Deviation from Promises of Punishment on the Interpretation of Other Threats of Punishment Among commentators, the claim that the promises of punishment during the Makkan period were fulfilled at the Battle of Badr is not limited to the interpretation of verse 76 of the al- Isrā Chapter. Rather, this claim appears as a recurring pattern in the interpretation of numerous verses revealed in the Makkan period. It seems that some have assumed that the broad scope of threats in the Quran during the Makkan period must have been realized in the fate of the disbelievers, and in seeking a concrete instance, they found no better option than the killings at Badr. This approach is open to critique, as the context of many verses indicates that the intended threats were not about death in battle but rather warnings of a divine punishment akin to that faced by the people of Noah, Lot, or Jethro. Allowing for the possibility of deviation from divine promises of punishment offers an alternative interpretive approach, one that can more broadly play a significant role in unraveling challenges in Quranic exegesis. Conclusion The proposed solution in this study to address the challenge of why the expellers of the Prophet Muhammad (P.B.U.H.) were not punished is the ethical justification of God’s deviation from His promises of punishment because according to Arab ethics, withdrawing a promise of punishment is not blameworthy but rather a sign of magnanimity. Thus, the fact that the Makkan polytheists were not subjected to divine punishment cannot be taken as evidence that the Quran’s predictions about the course of future history were inaccurate. Moreover, some exegetes have extensively referred to the Battle of Badr in relation to other threats made during the Makkan period, presenting the battlefield of Badr as the fulfillment of the promised punishments. Ethically allowing for deviation from divine promises of punishment offers a viable alternative to this forced interpretive approach. References Baghwi, H. (1999). Maʿalim al-tanzil fi tafsir al- Qurʾan. (A. R. al-Mahdi, Ed.). Dar Ihya al-Turath al-Arabi. [In Arabic]. Dani. U. (1993). Al-Bayan fi ʿaddi aay al-Qurʾan. (G. Q. al-Hamd). Markaz al-Makhtutah wa al-Turath. [In Arabic]. Fakhr Razi, M. (1999). Al-Tafsir al-Kabir: mafatih al-ghayb. Dar Ihya al-Turath al-Arabi. [In Arabic]. Ibn Ashour, M. T. (1999). Al-Tahrir wa al-tanwir. Muassasat al-Tarikh al-Arabi. [In Arabic]. Ibn Atiyyah, A. H. (2001). Al-Muharrar al-wajiz fi tafsir al-Kitab al-ʿAziz. (A. A. Muhammad, Ed.). Dar al-Kutub al-Ilmiyyah. [In Arabic]. Ragheb Isfahani, H. (2008). Al-Mufradat fi gharib al-Qurʾan. Muassasat al-Sadiq. [In Arabic]. Salam, Y. (2004). Tafsir Yahya b. Salam. (H. Shalabi, Ed.). Dar al-Kutub al-Ilmiyyah. [In Arabic]. Sulayman, M. (2003). Tafsir Maqatil b. Sulayman. (A. Farid, Ed.). Dar al-Kutub al-Ilmiyyah. [In Arabic]. Wahidi, A. (1994). Al-Wasit fi tafsir al-Qurʾan al-Majid. Dar al-Kutub al-Ilmiyyah. [In Arabic]. Zamakhshari, M. (2008). Al-Kashshaf ʿan haqaʾiq ghawamid al-tanzil. Dar al-Kitab al-Arabi. [In Arabic]. * Received 4 July 2023; Received in revised from 25 October 2023; Accepted 12 January 2023; Published online 20 November 2024 Cite this article: Najafi, R. (2024). A Comparative Interpretation of the Withholding of Punishment for the Expellers of the Prophet from Makkah. Comparative Interpretation Research, 10(2), 93‑114. https://doi.org/10.22091/ptt.2024.10787.2341 Publisher: University of Qom © The Author(s) | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Verse 76 of the al- Isrā Chapter, the expulsion of the Prophet, Battle of Badr, deviating from a promise of punishment, divine punishment | ||
|
سایر فایل های مرتبط با مقاله
|
||
| اصل مقاله | ||
|
تفسیر تطبیقی عذاب نشدن اخراج‌کنندگان پیامبر از مکه دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران، رایانامه: r.najafi@khu.ac.ir
چکیده آیات 76-77 سورۀ اسراء به مکیان مشرک هشدار داده است که اخراج پیامبر اسلام از سرزمین خویش به نابودی زودهنگام اخراج‌کنندگان خواهد انجامید و این سنتی خدایی است که دربارۀ رسولان پیشین نیز جاری بوده است. از دیگر سو، مشرکان مکه به عذاب‌هایی از سنخ عذاب‌های مشرکان پیشین گرفتار نگشتند، گرچه در نهایت باعث ترک مکه از جانب پیامبر شدند. مفسران برای حل این چالش، قتل مشرکان در جنگ بدر را مصداق عذاب اخراج‌کنندگان پیامبر قلمداد کرده‌اند. تحقیق حاضر این رویکرد رایج را نقد می‌کند، با این استدلال که هلاکت زودهنگام اخراج‌کنندگان پیامبر اسلام به هلاکت پیشینیان تشبیه شده است و در گفتمان رایج سوره‌های مکی، نابودی پیشینیان با عذاب آسمانی است. راهکار پیشنهادی این مطالعه روا دانستن تخلف از وعید بر خداوند، براساس اخلاق عرب، است، چنان‌که نقل است که عرب رجوع از وعدۀ نیک را نکوهیده می‌داند، اما رجوع از وعدۀ عقاب را بزرگواری می‌شمارد. مفسران در مواضع فراوان دیگر نیز تحقق تهدیدهای دوران مکی را در قتلگاه بدر انگاشته‌اند؛ اما، با اخلاقی دانستن تخلف از وعید، حاجت به این مدعای تکلف‌آمیز منتفی می‌شود. کلیدواژگان: سورۀ اسراء: 76، اخراج پیامبر، جنگ بدر، خُلف وعید، عذاب آسمانی مقدمهبراساس آیۀ 76 سورۀ اسراء، مکیان مشرک تصمیم داشتند که پیامبر را به ترک سرزمین خویش وادار کنند، اما، در صورت راندن پیامبر، آنان جز زمانی اندک در آن سرزمین باقی نمى‌ماندند. در ادامه، آیۀ 77 سورۀ اسراء بیان می‌دارد که سنت تغییرناپذیر خداوند دربارۀ پیامبران پیشین نیز چنین بوده است. سورۀ اسراء مکی است و هنگام نزول این آیات، هنوز راندن پیامبر اسلام از مکه محقق نشده بود؛ اما مشرکان سرانجام پیامبر را از مکه به مدینه راندند، بی‌آنکه وعدۀ عذاب بر آنان محقق گردد. بدین‌سان شبهه آن است که پیش‌بینی قرآن دربارۀ سیر آتی تاریخ نادرست از کار درآمده است، زیرا، بر وفق تاریخ شناخته‌شد‌ۀ اسلام، عذاب‌هایی به‌سان عذاب‌های حکایت‌شده در قرآن دربارۀ اقوام پیشین دامن مشرکان مکه را نگرفته است. به دیگر بیان، پرسش آن است که چرا سنت تغییرناپذیر خدا در هلاکت اقوامی که رسول خود را از شهر می‌رانند دربارۀ قریش محقق نگشته است؟ راهکارهای مفسران برای حل چالش عذاب نشدن اخراج‌کنندگان پیامبربرحسب تتبع این قلم، مفسران، برای حل چالش یادشده، از چهار راهکار ذیل مدد جسته‌اند:
در این میان، موضع رایج مفسران قول اخیر است. تحقیق حاضر این اقوال چهارگانه را در خور نقد و رد می‌شمارد. راهکار اول ازآن‌رو ناپذیرفتنی است که در مواضع دیگر قرآن، اخراج پیامبر به مکیان نسبت یافته است، چنان‌که در آیۀ 13 سورۀ محمد از مکه با تعبیر «قریۀ تو که تو را راند» یاد شده است و در آیۀ 40 سورۀ توبه، از موقعیتی زمانی سخن رفته است که کافران مکه پیامبر را اخراج کرده بودند. راهکار دوم نیز ناپذیرفتنی است، زیرا سورۀ اسراء مکی است و بدون شاهدی معتبر، نمی‌توان آیاتی از آن را مربوط به دوران مدنی دانست و از اصل هم‌زمانی و پیوستگی سوره عدول کرد. راهکار سوم هم نامقبول جلوه می‌کند، زیرا آیه از عزم مشرکان برای اخراج پیامبر از سرزمین محل سکونتش خبر داده است و بر وفق تاریخ اسلام، مشرکان تنها خواهان راندن پیامبر از مکه بودند، نه از مطلق جزیرةالعرب. همچنین برشمردن جنگ بدر به‌عنوان مصداق وعدۀ عذاب اخراج‌کنندگان با فضای نزول سورۀ اسراء همخوانی ندارد، زیرا، بر وفق قرآن مکی، اقوام پیشین با عذاب آسمانی نابود شدند. به‌علاوه، وعدۀ نابودی اخراج‌کنندگان رسول اسلام به نابودی اخراج‌کنندگان رسولان پیشین تشبیه شده است و این دو ذیل سنتی واحد قرار گرفته‌اند. راهکار پیشنهادی: اخلاقی دانستن تخلف از وعدۀ عذابراهکار تحقیق حاضر برای حل چالش یادشده جواز تخلف از وعدۀ عذاب است. در گزارش‌های تاریخی، آورده‌اند که ابوعمرو بن علاء از عمرو بن عبید دربارۀ مسلمانان مرتکب‌شونده گناهان بزرگ سؤال کرده است و عمرو پاسخ داده است که خداوند، چنان‌که وعدۀ ثواب خود را به انجام می‌رساند، وعدۀ عقاب خود را هم به انجام می‌رساند. ابوعمرو در رد این سخن، اظهار داشته است که عرب رجوع از وعدۀ ثواب را درخور نکوهش می‌داند، اما رجوع از وعدۀ عقاب را بزرگواری می‌شمارد. طرفین نزاع روایی یا ناروایی تخلف از وعید، هر دو، در جستجوی خدایی اخلاقی بوده‌اند؛ یکی تخلف از وعید را خلاف راستی می‌انگارد و دیگری آن را خلاف راستی نمی‌داند، بلکه عفو از عقاب را یک فضیلت می‌بیند. تأثیر اخلاقی دانستن تخلف از وعید بر تفسیر سایر وعده‌های عذابنزد مفسران ادعای تحقق وعده‌های عذاب دوران مکی در جنگ بدر اختصاص به تفسیر آیۀ 76 سورۀ اسراء ندارد، بلکه این مدعا به‌صورت الگویی تکرارشونده ذیل آیاتی کثیر از قرآن مکی تکرار شده است. گویا برخی چنین انگاشته‌اند که گسترۀ وسیع تهدیدهای قرآن در دوران مکی باید در سرنوشت کافران عینیت یافته باشد و در جهت تعیین مصداق، گزینه‌ای بهتر از کشتار بدر نیافته‌اند. این رویکرد در خور نقد جلوه می‌کند، زیرا سیاق آیات در کثیری از مواضع گواه است که مراد از این تهدیدها قتل در صحنۀ نبرد نبوده است، بلکه غرض هشدار به عذابی آسمانی به‌سان عذاب قوم نوح، قوم لوط، قوم شعیب است. جایز دانستن تخلف از وعید راهکاری بدیل برای این رویکرد است که می‌تواند به‌گستردگی در گره‌گشایی از تفسیر قرآن نقش‌آفرینی کند. نتیجهگیریراهکار پیشنهادی این تحقیق برای حل چالش عذاب نشدن اخراج‌کنندگان پیامبر اسلام اخلاقی دانستن تخلف از وعید بر خداوند است؛ زیرا بر وفق اخلاق عرب، رجوع از وعدۀ عقاب در خور ملامت نیست، بلکه نشان از بزرگواری دارد. بدین‌سان از اینکه مشرکان مکی به عذاب آسمانی گرفتار نشدند، نمی‌توان نتیجه گرفت که پیش‌بینی‌های قرآن دربارۀ سیر آتی تاریخ نادرست از کار درآمده است. همچنین، پاره‌ای از اهل‌تفسیر به‌گونه‌ای گسترده ذیل دیگر تهدیدهای دوران مکی نیز از جنگ بدر سخن گفته‌اند و قتلگاه بدر را محل تحقق وعده‌های عذاب معرفی کرده‌اند. روا دانستن تخلف از وعید می‌تواند جایگزین این رویکرد تکلف‌آمیز شود. منابعابنعاشور، محمدطاهر. (1420 ق). التحریر و التنویر. موسسة التاریخ العربی. ابن‌عطیه، عبدالحق بن غالب. (1422 ق). المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز (عبدالسلام عبدالشافی محمد، محقق). دار الکتب العلمیة. بغوی، حسین بن مسعود. (1420 ق). معالم التنزیل فی تفسیر القرآن (عبدالرزاق المهدی، محقق). دار احیاء التراث العربی. دانی، عثمان بن سعید. (1414 ق). البیان فی عدّ آی القرآن (غانم قدوری الحمد، محقق). مرکز المخطوطات والتراث. فخررازی، محمد بن عمر. (1420 ق). التفسیر الکبیر: مفاتیح الغیب. دار احیاء التراث العربی. راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1429 ق)، المفردات فی غریب القرآن. موسسة الصادق. زمخشری، محمود بن عمر. (1429 ق). الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل. دار الکتاب العربی. مقاتل بن سلیمان. (1424ق). تفسیر مقاتل بن سلیمان (احمد فرید، محقق). دارالکتب العلمیه. واحدی، علی بن احمد. (1415ق). الوسیط فی تفسیر القرآن المجید. دار الکتب العلمیة. یحیى بن سلام. (1425ق). تفسیر یحیى بن سلام (هند شلبی، محقق). دار الکتب العلمیة. | ||
| مراجع | ||
|
ابن‌عادل، عمر بن علی. (1419 ق). اللباب فی علوم الکتاب. دار الکتب العلمیة.
ابن‌عاشور، محمدطاهر. (1420 ق). التحریر و التنویر. موسسة التاریخ العربی.
ابن‌عطیه، عبدالحق بن غالب. (1422 ق). المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز (عبدالسلام عبدالشافی محمد، محقق). دار الکتب العلمیة.
بخاری، محمد بن اسماعیل. (1422 ق). صحیح البخاری: الجامع المسند الصحیح المختصر من امور رسول اللّه و سننه و ایامه (محمد زهیر بن ناصر الناصر، محقق). دار طوق النجاة.
بغوی، حسین بن مسعود. (1420 ق). معالم التنزیل فی تفسیر القرآن (عبدالرزاق المهدی، محقق). دار احیاء التراث العربی.
بیضاوی، ابوسعید عبدالله بن عمر. (1418 ق). تفسیر البیضاوی: انوار التنزیل و اسرار التأویل. دار احیاء التراث العربی.
ثعلبی، احمد بن محمد. (1422 ق). الکشف والبیان عن تفسیر القرآن (ابومحمد بن عاشور، محقق)، دار احیاء التراث العربی.
دانی، عثمان بن سعید. (1414 ق). البیان فی عدّ آی القرآن (غانم قدوری الحمد، محقق). مرکز المخطوطات والتراث.
فخررازی، محمد بن عمر. (1420 ق). التفسیر الکبیر: مفاتیح الغیب. دار احیاء التراث العربی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1429 ق)، المفردات فی غریب القرآن. موسسة الصادق.
زجاج، ابو اسحاق ابراهیم السری. (1427 ق)، معانی القرآن و اعرابه (عرفان بن سلیم، مصحح). المکتبه العصریه.
زمخشری، محمود بن عمر. (1429 ق). الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل. دار الکتاب العربی.
سخاوی، علی بن محمد. (1419 ق). جمال القراء وکمال الإقراء (عبدالحق عبدالدایم سیف، محقق). مؤسسة الکتب الثقافیة.
سورآبادی، عتیق بن محمد. (1381). تفسیر سورآبادی:تفسیرالتفاسیر (علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، مصحح). فرهنگ نشر نو.
سیوطی، جلال الدین. (بی‌تا). لباب النقول فی أسباب النزول (احمد عبد الشافی، مصحح). دار الکتب العلمیة.
طبری، محمد بن جریر. (بی‌تا). تفسیر الطبری: جامع البیان عن تأویل آی القرآن. دار احیاء التراث العربیّ.
ماتریدی، محمد بن محمد. (بی‌تا). التوحید. دار الجامعات المصریة.
ماوردی، علی بن محمد. (بی‌تا). تفسیر الماوردی: النکت والعیون. دارالکتب العلمیة.
مجتهد شبستری، محمد. (1384). تأملاتی در قرائت انسانی از دین. انتشارات طرح نو.
مقاتل بن سلیمان. (1424ق). تفسیر مقاتل بن سلیمان (احمد فرید، محقق). دارالکتب العلمیه.
واحدی، علی بن احمد. (1415ق). الوسیط فی تفسیر القرآن المجید. دار الکتب العلمیة.
هاشمی رفسنجانی، اکبر و جمعی از محققان. (1379). تفسیر راهنما. انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
یحیى بن سلام. (1425ق). تفسیر یحیى بن سلام (هند شلبی، محقق). دار الکتب العلمیة.
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 344 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 137 |
||
