گسترۀ «کل شیء» در آیۀ 89 سورۀ نحل: بررسی تطبیقی دیدگاه طباطبایی و حسن‌زادۀ آملی | ||
| پژوهش های تفسیر تطبیقی | ||
| مقاله 9، دوره 10، شماره 2 - شماره پیاپی 20، آبان 1403، صفحه 179-200 اصل مقاله (756.49 K) | ||
| نوع مقاله: علمی و پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22091/ptt.2024.10416.2312 | ||
| نویسندگان | ||
| عصام سلمانیان* 1؛ علی الهبداشتی2 | ||
| 1دانشجوی دکتری، گروه فلسفه و کلام اسلامی، پردیس دانشگاهی، دانشگاه قم | ||
| 2استاد، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، قم، ایران | ||
| چکیده | ||
| آیۀ 89 سورۀ نحل، معروف به آیۀ تبیان، از زوایای گوناگونی مورد بررسی مفسران و قرآن‌پژوهان قرار گرفته و بیشترین موضوع موردبحث دلالت عبارت «کل شیء» بوده که پرسش‌هایی نیز در پی داشته است: اینکه چگونه متن قرآن می‌تواند حامل معانی بسیار باشد، به‌گونه‌ای که از آن تعبیر به «کل شیء» شود و چه کسانی و از چه طریقی می‌توانند به معانی آن دست یابند. هدف این پژوهش مقایسه و تطبیق دیدگاه‌های علامه طباطبایی و حسن‌زادۀ آملی در تبیین این دو مسئله بوده است: (1) «کل شیء» چه گستره‌ای دارد؟ (2) درک قرآن با وصف «تِبْیانًا لِکلِّ شَیءٍ» ویژۀ چه کسانی است؟ این مطالعه نشان می‌دهد که دیدگاه‌های طباطبایی و حسن‌زادۀ آملی همسوست و بین آن‌ها اختلاف ساختاری و ریشه‌ای وجود ندارد، بلکه تفاوت‌ها صرفاً از جهت اجمال و تفصیل است و به نظر می‌رسد، پاسخ‌های حسن‌زاده همان نگاه طباطبایی بوده که از طریق معرفت نفس برهانی شده است. بر این اساس، این دو دانشور از دو مسیر متفاوت «تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْء» را بررسی کرده و به اصول واحدی رسیده‌اند. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| آیۀ 89 سورۀ نحل؛ آیۀ تبیان؛ جامعیت قرآن | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| The Scope of “All Things” in Verse 89 of the al-Nahl Chapter: A Comparative Study of the Views of Allamah Tabatabai and Hassanzadeh Amoli | ||
| نویسندگان [English] | ||
| ESAM SALMANIAN1؛ ali alahbedashti2 | ||
| 1Ph.D. Candidate, Department of Islamic Philosophy and Theology, University Campus, University of Qom, Qom, Iran | ||
| 2Professor, Department of Islamic Philosophy and Theology, Faculty of Islamic Theology and Teachings, University of Qom | ||
| چکیده [English] | ||
| Verse 89 of the al-Nahl Chapter, known as the Tibyān Verse, has been studied from various perspectives by exegetes and Quranic scholars, with the primary focus being on the meaning of the phrase “all things” (kulli shayʾ), which has led to several questions: How can the Quranic text encompass such extensive meanings to be described as “all things,” and who can access these meanings and by what means? This study aims to compare and align the views of Allamah Tabatabai and Hassanzadeh Amoli in explaining these two issues: 1) What is the scope of “all things?” (2) Who can comprehend the Quran described as “a clarification for all things?” This research demonstrates that the views of Tabatabai and Hassanzadeh Amoli are congruent, with no structural or fundamental differences between them; the variations lie only in the degree of elaboration. It seems that Hassanzadeh’s interpretations represent Tabatabai’s views but are substantiated through the framework of self-knowledge (maʿrifat al-nafs). Accordingly, these two scholars have approached “a clarification for all things” in different ways but have reached the same foundational principles. Keywords: Verse 89 of the al-Nahl Chapter, Tibyān Verse, comprehensiveness of the Quran Introduction Deciphering the phrase “a clarification for all things” (tibyānan li-kulli shayʾ) in verse 89 of the al-Nahl Chapter has been a contentious topic among Quranic exegetes, with various interpretations offered. This phrase describes the Quran: “We have sent down the Book to you as a clarification of all things and as guidance, mercy and good news for the Muslims.” Two fundamental questions about “a clarification for all things” arise: 1) What is the extent of “all things?” Does it encompass all truths of existence, or is its scope limited to specific domains like religion or humanity? 2) Whatever the Quran means by “a clarification for all things,” who can comprehend this clarification and benefit from it, or in other words, what conditions must be met to understand the Quran with this description and benefit from it? Discussion and Analysis In comparing the perspectives of the two contemporary scholars and exegetes, Allamah Tabatabai and Allamah Hassanzadeh Amoli, regarding these key questions, the following findings emerge: The Semantic Scope and Extent of “All Things” Allamah Tabatabai explains that the scope of “all things” relates to the Quran’s linguistic denotation, which encompasses all matters relevant to human guidance. He diverges from many exegetes, who limit “all things” to guidance-related matters, and he considers the Quran to symbolically encompass the knowledge of what has been and what will be, and regards understanding these symbols as dependent on knowledge of taʾwil (esoteric interpretation). When Allamah Hassanzadeh Amoli discusses the scope of “all things,” he interprets it from the outset as encompassing all truths of existence and does not address the categories of denotation or divide it into guidance-related and non-guidance-related aspects. In comparing the views of these two Godly scholars on the scope of the Quran, it is observed that both acknowledge that the Quranic text conveys all truths of existence and that the scope of “all things” is not confined to any limit. However, they do not consider this comprehensiveness to be accessible to everyone, viewing it as symbolic in nature and linking access to it directly to the concept of taʾwil (esoteric interpretation). Understanding the Quran as “a Clarification for All Things” The comparison and analysis of the views of these two scholars show that although their perspectives differ—meaning Allamah Tabatabai interprets the Tibyān verse based on the Quranic exegesis method of Quran by Quran in al-Mizān, while Allamah Hassanzadeh employs the path of self-knowledge and anthropological principles as the key to unlocking the verse—both have reached the same conclusions. Both consider purity (ṭahara) the most essential factor in understanding the Quran’s secrets and mysteries. Allamah Tabatabai tackles the resolution of this issue by explaining the concept of taʾwil, while Allamah Hassanzadeh does so based on the principle of congruity in perception. Both see the Quran’s comprehensiveness as a reflection of the comprehensiveness of the soul of the Perfect Human Being, that is, the Imam. Allamah Tabatabai references this using a tradition from Imam Sadiq (A.S.), while Hassanzadeh takes the path of self-knowledge. In al-Mizān, Tabatabai regards knowledge of taʾwil as a divine gift bestowed upon specific servants of God, however, Allamah Hassanzadeh elaborates on this topic further in his works. While referencing the correspondence between the two realms, he partially explains the process of this awareness. According to Allamah Hassanzadeh, the scholar of taʾwil has the ability to reconcile the world and the Quran, a capacity he gains by aligning the world with his own soul. That is, the more a person aligns with the world and becomes more refined through purity and self-purification —since the world is a reflection of the divine names—the more the Quran becomes accessible to them as a living text. In other words, Allamah Hassanzadeh’s interpretation continues that of Allamah Tabatabai and further clarifies the path for Quranic scholars. Conclusion By comparing the general views of Allamah Tabatabai and Hassanzadeh Amoli on the two topics of the scope of “a clarification of all things” and regarding who has the ability and capacity to understand the deeper meanings of “all things,” it can be said that the overall approach and perspectives of these two scholars, although from different viewpoints and methods, lead to the same conclusion in response to both questions. However, Hassanzadeh’s views are broader in scope and more solid as they are grounded in self-knowledge. In conclusion, both exegetes agree that the scope of “all things” encompasses all truths of existence. However, they regard this clarification as symbolic and inaccessible to the general public, linking comprehension of this level of the Quran to verse seven of the Aal Imran Chapter and the concept of taʾwil. References Hassanzadeh Amoli, H. (1994). Seyri dar zindagi va mabani-yi tafsiri-yi Syed Haydar Amoli. Bayyinat, 1(3), 42-52. [In Persian]. Hassanzadeh Amoli, H. (1995). Insan va Qurʾan. Al-Zahra Publications. [In Persian]. Hassanzadeh Amoli, H. (1998). Hazar va yek nukteh. Nashr-i Farhangi-yi Raja. [In Persian]. Hassanzadeh Amoli, H. (2005). Mumidd al-himam dar sharh-i Fusus al-hikam. Ministry of Culture and Islamic Guidance. [In Persian]. Hassanzadeh Amoli, H. (2007a). Hazar va yek kalimeh. Bustan-i Kitab-i Qom. [In Persian]. Hassanzadeh Amoli, H. (2007b). Ittihad ʿaaqil beh maʿqul. Bustan-i Kitab. [In Persian]. Hassanzadeh Amoli, H. (2012). Durus-i maʿrifat-i nafs. Alif Lam Mim. [In Persian]. Mo’addab, R., Ezzati Fordoei, M. R., & Esmi Ghayabashi, S. (2016). A Review and Criticism of Commentators’ view in Interpreting the Verse “16/89” تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍthe Book explains clearly everything), with an Emphasis on Educational and Natural All-comprehensiveness of the Holy Quran. Comparative Interpretation Research, 2(1), 7-34. https://doi.org/10.22091/ptt.2016.787 [In Persian]. Nasir A., & Monagheb, S. M. (2016). A Survey of Allameh Tabatabaei’s EXegetic Viewpoint in Commentary of the Verse of Tebian. Journal of the Holy Quran and Islamic Texts, 7(26), 185-206. [In Persian]. Tabatabai, M. H. (1984). Tarjume-yi tafsir al-mizan. (M. B. Musavi Hamedani, Trans.). Daftar-i Intisharat-i Islami. (Original wok was published in 1971). * Received 31 January 2024; Received in revised 21 April 2024; Accepted 30 May 2024; Published online 20 November 2024 Cite this article: Salmanian, E., & Alahbedashti, A. (2024). The Scope of “All Things” in Verse 89 of the al-Nahl Chapter: A Comparative Study of the Views of Allamah Tabatabai and Hassanzadeh Amoli. Comparative Interpretation Research, 10(2), 179‑200. https://doi.org/10.22091/ptt.2024.10416.2312 Publisher: University of Qom © The Author(s) | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Keywords, Tibyanan, li kulli shay', e, Allameh Tabatabai, Allameh Hasanzadeh Amoli, interpretation of Qoran, completeness of Qoran | ||
|
سایر فایل های مرتبط با مقاله
|
||
| اصل مقاله | ||
|
آیۀ 89 سورۀ نحل، معروف به آیۀ تبیان، از زوایای گوناگونی مورد بررسی مفسران و قرآن‌پژوهان قرار گرفته و بیشترین موضوع موردبحث دلالت عبارت «کل شیء» بوده که پرسش‌هایی نیز در پی داشته است: اینکه چگونه متن قرآن می‌تواند حامل معانی بسیار باشد، به‌گونه‌ای که از آن تعبیر به «کل شیء» شود و چه کسانی و از چه طریقی می‌توانند به معانی آن دست یابند. هدف این پژوهش مقایسه و تطبیق دیدگاه‌های علامه طباطبایی و حسن‌زادۀ آملی در تبیین این دو مسئله بوده است: (1) «کل شیء» چه گستره‌ای دارد؟ (2) درک قرآن با وصف «تِبْیانًا لِکلِّ شَیءٍ» ویژۀ چه کسانی است؟ این مطالعه نشان می‌دهد که دیدگاه‌های طباطبایی و حسن‌زادۀ آملی همسوست و بین آن‌ها اختلاف ساختاری و ریشه‌ای وجود ندارد، بلکه تفاوت‌ها صرفاً از جهت اجمال و تفصیل است و به نظر می‌رسد، پاسخ‌های حسن‌زاده همان نگاه طباطبایی بوده که از طریق معرفت نفس برهانی شده است. بر این اساس، این دو دانشور از دو مسیر متفاوت «تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْء» را بررسی کرده و به اصول واحدی رسیده‌اند. کلیدواژگان: آیۀ 89 سورۀ نحل، آیۀ تبیان، جامعیت قرآن
مقدمه رمزگشایی از عبارت «تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْء» در آیۀ 89 سورۀ نحل یکی از موضوعات بحث‌برانگیز بین مفسران قرآن بوده و تعابیر مختلفی از آن ارائه شده است. این عبارت وصفی برای قرآن است: «وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْء وَ هُدًى وَ رَحْمَةً وَ بُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ» (و ما بر تو این کتاب را فرستادیم تا حقیقت هرچیز را روشن کند و برای مسلمانان هدایت و رحمت و بشارت باشد.). دو پرسش اساسی دربارۀ «تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْء» عبارت‌اند از: (۱) کل شیء چه گستره‌ای دارد؟ و آیا همۀ حقایق نظام هستی را در بر می‌گیرد یا میدان و گسترۀ آن در حوزۀ مشخصی مثل دین یا انسان است؟ (2) قرآن به هر معنا که تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْء باشد، چه کسی یا چه کسانی می‌توانند این تبیان را درک کنند و از آن بهره ببرند یا به عبارتی درک قرآن با وصف تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْء و بهره‌مندی از آن تابع حصول چه شرایطی است؟ بحث و تحلیلدر تطبیق آرای دو حکیم و مفسر معاصر علامه طباطبایی و علامه حسن‌زادۀ آملی دربارۀ پرسش‌های اصلی پژوهش نتایج زیر حاصل شده است: شمول و گسترۀ معنایی «کل شیء»علامه طباطبایی در مورد شمول کل شیء بیان می‌دارد که قرآن به دلالت لفظی بیانگر تمام مسائل مربوط به هدایت انسان است. علامه طباطبایی با بیان این نکته که نظر بسیاری از مفسران بر این است که کل شیء شامل مسائل هدایتی است نظر خود را به‌گونۀ دیگری مطرح می‌کند و قرآن را به‌گونه‌ای رمزآلود شامل علم ماکان و مایکون، و آگاهی بر این رموز را منوط به آگاهی از تأویل می‌داند. علامه حسن‌زادۀ آملی، وقتی‌که از شمول کل شیء صحبت می‌کند، از همان ابتدا کل شیء را به معنی همۀ حقایق وجود می‌گیرد و در مورد اقسام دلالت یا تقسیم کردن آن به جنبه‌های هدایتی و غیرهدایتی سخنی به میان نمی‌آورد. در تطبیق نظر این دو حکیم الهی دربارۀ شمول قرآن مشاهده می‌شود، هر دو ضمن پذیرش اینکه متن قرآن بیان‌کنندۀ همۀ حقایق هستی است و شمول کل شیء محدود به هیچ حدی نیست، این شمول را در دسترس همگان نمی‌دانند و این شمول را بیانی رمزگونه دانسته، دسترسی به آن را با مسئلۀ تأویل در ارتباط مستقیم می‌بینند. ادراک قرآن با وصف «تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْء»مقایسه و تطبیق دیدگاه‌های این دو دانشمند نشان می‌دهد که اگرچه دیدگاه هریک با دیگری تفاوت دارد، یعنی علامه طباطبایی براساس روش تفسیری قرآن به قرآن در المیزان، به تبیین آیۀ تبیان پرداخته و علامه حسن‌زاده مسیر معرفت نفس و اصول انسان‌شناسی را کلید رمزگشایی این آیه قرار داده است، اما به نتایج واحدی رسیده‌اند. هر دو طهارت را مهم‌ترین عامل در درک اسرار و رموز قرآن می‌دانند. علامه طباطبایی با شرح موضوع تأویل و علامه حسن‌زاده براساس قاعدۀ سنخیت در ادراک به حل این مسئله پرداخته‌اند. هر دو جامعیت قرآن را نمایش دیگر جامعیت نفس انسان کامل یعنی امام دانسته‌اند. علامه طباطبایی با حدیثی از امام صادق (ع) به این موضوع اشاره کرده و علامه حسن‌زاده مسیر معرفت نفس را طی نموده است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان آگاهی بر تأویل را از عطایای خاص خداوند به بندگانش برمی‌شمارد، ولی علامه حسن‌زاده در آثارش این موضوع را شرح و بسط بیشتری می‌دهد. ایشان ضمن اشاره به تطابق کونین فرایند این آگاهی را تا حدی بیان می‌کند. طبق نظر علامه حسن‌زاده، عالِم به تأویل قدرت تطبیق بین عالَم و قرآن را دارد و این قدرت را از تطبیق عالَم با نفس خود یافته است؛ یعنی هرچه انسان به‌واسطۀ طهارت و خودسازی مطابقت بیشتری با عالَم پیدا کند و لطیف شود ــ چراکه عالَم تجلی اسمای الهی است ــ به همان اندازه قرآن به‌عنوان یک متن زنده بیشتر برایش قابل‌درک است. به عبارتی تبیین علامه حسن‌زاده ادامۀ تبیین علامه طباطبایی بوده و مسیر را برای قرآن‌پژوهان روشن‌تر کرده است. نتیجهگیریبا مقایسۀ آرای کلی علامه طباطبایی و حسن‌زادۀ آملی در دو موضوع گسترۀ «تِبْیانًا لِکلِّ شَیءٍ» و اینکه چه کسی توان و مقام فهم بطون معانی کل شیء را دارد، می‌توان گفت که خطوط و نگرش کلی این دو عالم، اگرچه از دو منظر و روش متفاوت بوده، نتیجۀ نهایی در پاسخ به هر دو پرسش یکی است، هرچند نظرات حسن‌زاده به دلیل اینکه بر مبنای معرفت نفس برهانی شده است، عمومیت بیشتری دارد و محکم‌تر است. درمجموع هر دو مفسر بر این نظرند که دایرۀ شمول کل شیء همۀ حقایق نظام هستی است، اما تبیان کل شیء را بیانی رمزگونه و خارج از دسترس عموم می‌دانند و درک این مرتبه از قرآن را به آیۀ 7 سورۀ آل‌عمران و تأویل مرتبط می‌دانند. منابعحسنزادۀ آملی، حسن. (1391). دروس معرفت نفس. الف لام میم. حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1384). ممدالهمم در شرح فصوص الحکم. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1386). اتحاد عاقل به معقول. بوستان کتاب. حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1386). هزار و یک کلمه. بوستان کتاب قم. حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1374). انسان و قرآن. انتشارات الزهرا. حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1373). سیری در زندگی و مبانی تفسیری سید حیدر آملی. بینات، 1(3)، 42-52. حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1377). هزار و یک نکته. نشر فرهنگی رجاء. طباطبایی، سید محمدحسین. (1363). ترجمۀ تفسیر المیزان (سید محمدباقر موسوی همدانی، مترجم). دفتر انتشارات اسلامی. (اثر اصلی در سال 1392 ق منتشر شده است) مؤدب، سید رضا؛ عزتی فردوئی، محمدرضا؛ و اسمی قیه باشی، صمد. (1395). نقد و بررسی دیدگاه مفسران در تفسیر آیه «تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْء» (نحل/ 89) با تأکید بر جامعیت فطری و تربیتی قرآن. پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 2(1). 7-33. https://doi.org/10.22091/ptt.2016.787 نصیری، علی. (1395). بررسی دیدگاه تفسیری علامه طباطبایی در تفسیر آیه تبیان. مطالعات تفسیری، 7(26)، 206‑185. | ||
| مراجع | ||
منابعآلوسی، محمود. (بی تا). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. دارالفکر.
ابن‌سینا، حسین بن علی. (1375). الاشارات و التنبیهات (خواجه‌نصیرالدین طوسی، شارح). نشر البلاغه.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر. (1419 ق). تفسیر القرآن العظیم (محمدحسین شمس‌الدین، محقق). دارالکتب العلمیة.
حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1391). دروس معرفت نفس. الف لام میم.
حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1384). ممدالهمم در شرح فصوص الحکم. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1386الف). اتحاد عاقل به معقول. بوستان کتاب.
حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1386ب). هزار و یک کلمه. بوستان کتاب قم.
حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1374). انسان و قرآن. انتشارات الزهرا.
حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1373). سیری در زندگی و مبانی تفسیری سید حیدر آملی. بینات، 1(3)، 42-52.
حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1377الف). هزار و یک نکته. نشر فرهنگی رجاء.
حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1377ب). یازده رسالۀ فارسی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
حسن‌زادۀ آملی، حسن. (1377ج). دیوان اشعار. نشر فرهنگی رجاء.
حسینی، سید معصوم. (1392). جامعیت قرآن از نگاه علامه طباطبایی. پژوهشنامه معارف قرآنی، 4(14)، 7-20. https://doi.org/10.22054/rjqk.2014.32
سیوطی، جلال‌الدین. (1983 م). الدرالمنثور فی تفسیر الماثور. دارالفکر.
شریف لاهیجی، بهاءالدین. (1340 م). تفسیر شریف لاهیجی. مؤسسه مطبوعاتی علمی.
ضیاقریشی، فهیمه؛ و شاه‌پسند، الهه. (1399). تطور حیطه موضوعی قرآن در فهم مفسران از عبارت «تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْء». مشکوة، 39(147)، 73-90.
طباطبایی، سید محمد حسین. (1363). ترجمۀ تفسیر المیزان (سید محمدباقر موسوی همدانی، مترجم). دفتر انتشارات اسلامی. (اثر اصلی در سال 1392 ق منتشر شده است)
طبرسی، فضل بن حسن. (1350). مجمع‌البیان. انتشارات فراهانی.
طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. دار احیا التراث العربی.
مؤدب، سید رضا؛ عزتی فردوئی، محمدرضا؛ و اسمی قیه باشی، صمد. (1395). نقد و بررسی دیدگاه مفسران در تفسیر آیه «تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْء» (نحل/ 89) با تأکید بر جامعیت فطری و تربیتی قرآن. پژوهش‌های تفسیر تطبیقی. 2(1). 7-33. https://doi.org/10.22091/ptt.2016.787
فخر رازی، محمد بن عمر. (بی‌تا). تفسیر کبیر. اساطیر.
فیض کاشانی، محمد محسن. (بی‌تا)، تفسیر الصافی. مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
نصیری، علی. (1395). بررسی دیدگاه تفسیری علامه طباطبایی در تفسیر آیه تبیان. مطالعات تفسیری، 7(26)، 185-206. http://tafsir.maaref.ac.ir/article-1-350-fa.html | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 382 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 114 |
||
