خلافت انسان در آیۀ ۳٠ سورۀ بقره: بررسی تطبیقی دیدگاه طباطبایی و صادقی تهرانی | ||
| پژوهش های تفسیر تطبیقی | ||
| مقاله 3، دوره 10، شماره 2 - شماره پیاپی 20، آبان 1403، صفحه 45-66 اصل مقاله (743.04 K) | ||
| نوع مقاله: علمی و پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22091/ptt.2024.10740.2337 | ||
| نویسندگان | ||
| سید حسین موسوی کانی* 1؛ حمید آریان2 | ||
| 1موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ایران، قم | ||
| 2دانشیار گروه تفسیر موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ایران | ||
| چکیده | ||
| براساس آیهٔ 30 سورۀ بقره، خداوند خلیفه‌ای را در زمین قرار داده است، اما مفسران دربارۀ کیستی خلیفه و مستخلف‌عنه اختلاف‌نظر دارند. این مقاله، با روش تفسیر تطبیقی، نظر و ادلۀ تفسیری علامه طباطبایی و صادقی تهرانی را دراین‌باره بررسی و میان آنها داوری می‌کند. یافته‌های پژوهش حاکی است که این دو مفسر در مورد کیستی خلیفه هم‌نظرند و خلیفه را نوع انسان می‌دانند و به آیاتی از قرآن (اعراف: 69، یونس: 1۴، نمل: 62) برای عمومیت خلافت استناد می‌کنند که قابل‌دفاع به نظر نمی‌رسد؛ اما سیاق امتنانی آیۀ 29 بقره، به قرینۀ مقابلۀ «من یفسد» با «نحن نسبح» و آیۀ 11 سورۀ اعراف دربارۀ سجده فرشتگان بر جانشینی نوع انسان از خدا دلالت دارد. طباطبایی با بیان دو دلیل مستخلف‌عنه در آیه را خداوند متعال می‌داند، اما نظر صادقی تهرانی دلالت آیه بر خلافت انسان از غیر خداست و پنج دلیل دراین‌باره اقامه می‌کند که، برخلاف ادلۀ متقن طباطبایی، همگی مخدوش است. در نهایت، دیدگاه طباطبایی در این موضوع متقن و اکثر استدلال‌های وی تمام است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| سوره بقره؛ 30؛ تفسیر آیۀ خلافت؛ خلافت در قرآن؛ خلیفه در قرآن | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Human Vicegerency in Verse 30 of the al-Baqarah Chapter: A Comparative Analysis of the Perspectives of Tabatabai and Sadeqi Tehrani | ||
| نویسندگان [English] | ||
| seyedhosein mosavi kani1؛ hamid aryan2 | ||
| 1Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom, Iran | ||
| 2Associate Professor of Interpretation Department of Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| Abstract According to verse 30 of the al-Baqarah Chapter, God placed a vicegerent on Earth, but commentators differ on the identity of the vicegerent and the entity for who they act as a representative. This article, using the method of comparative interpretation, examines the views and exegetic evidence of Allamah Tabatabai and Sadeqi Tehrani on this matter and adjudicates between them. The research findings indicate that both commentators agree on the identity of the vicegerent, considering it to be humanity as a whole. They reference Quranic verses (Aʿrāf: 69, Yūnus: 14, Naml: 62) to support the universality of the vicegerency, though this stance does not seem to be defendable. However, the appreciative context of verse 29 of the al-Baqarah Chapter, accompanied by the contrast between “who cause corruption” and “we celebrate your praise,” as well as verse 11 of the al-Aʿrāf Chapter regarding the angels prostrating, denotes the human species’ vicegerency of God. Tabatabai, providing two reasons, identifies the represented entity in the verse as Almighty God. In contrast, Sadeqi Tehrani interprets the verse as indicating humanity’s vicegerency of other than God, presenting five reasons for this view, which, unlike Tabatabai’s convincing arguments, are flawed. Ultimately, Tabatabai’s perspective on the subject is convincing, with most of his arguments being well-founded. Keywords: verse 30 of the al-Baqarah Chapter, interpretation of the vicegerency verse, vicegerency in the Quran, vicegerent in the Quran Introduction The vicegerency of humanity is one of the important topics discussed in anthropology, and Quranic commentators have presented various interpretative perspectives on the related verses. Among the verses related to this topic, verse 30 of the al-Baqarah Chapter is the most central, and most debates among commentators regarding human vicegerency are centered on this verse. Based on the apparent proofs of this verse, there is no doubt about the act of appointing and establishing a vicegerent by God on Earth. However, there is disagreement among commentators about who this vicegerent is, on whose behalf they act, as well as the matters of vicegerency and the scope of their vicegerency in terms of individuals, time, and place. This article focuses on answering the first two questions. Some commentators have derived the concept of the vicegerency of the human species on behalf of Almighty God from this verse, while others believe it refers to the succession of human generations over one another. Among contemporary commentators, two prominent figures who have addressed these two questions with supporting arguments are Allamah Tabatabai and Muhammad Sadeqi Tehrani. Using the comparative interpretation method, this article examines the views of these two commentators, evaluates the validity of their interpretations, and ultimately judges the superiority of their interpretative opinions. 1. Allameh Tabatabai’s Perspective on the Identity of the Vicegerent and the Represented Entity Allameh Tabatabai believes that verse 30 of the al-Baqarah Chapter indicates humanity’s vicegerency on behalf of God. Two reasons can be derived from his commentary: 1) The implication of the angels’ words regarding their own suitability for divine vicegerency. 2) The incompatibility of teaching Adam the Divine Names as a criterion for vicegerency for representing other beings. He argues that, since God did not refute the angels’ statement about the corruption and bloodshed of the vicegerent, and given the universality of vicegerency mentioned in verses 69 of the al-Aʿrāf Chapter, 14 of the al-Yūnus Chapter, and 62 of the an-Naml Chapter, vicegerency is not limited to Prophet Adam. Instead, the vicegerent referred to in this verse is the human species as a whole. Sadeqi Tehrani’s Perspective on the Identity of the Vicegerent and the Represented Entity According to Sadeqi Tehrani, verse 30 of the al-Baqarah Chapter does not indicate humanity’s vicegerency on behalf of God. His primary argument against this interpretation is that representing God would imply His absence from managing the universe or His inability to do so—an invalid conclusion based on Quranic principles. Moreover, vicegerency requires a similarity or congruence between the vicegerent and the represented entity, which is impossible, as stated in verses like “Nothing is like Him” (Laysa kamithlihi shayʾ). He identifies the vicegerent mentioned in the verse as humankind. Although he does not explicitly provide a clear reason for the vicegerency of the human species, his reliance on the same verses cited by Allamah Tabatabai regarding the universality of vicegerency can be considered as his reasoning. Evaluation and Adjudication between the Two Perspectives Sadeqi Tehrani’s arguments for non-divine vicegerency are inadequate, while Allamah Tabatabai’s arguments for divine vicegerency are solid. Additional evidence supporting divine vicegerency can also be derived from analysis of this verse, such as the meaning of the statement “Indeed I am going to set a viceroy on the earth” and the role of vicegerency as a prelude to God’s command for the angels to prostrate to humanity. Allamah Tabatabai’s first argument for humankind’s vicegerency is well-founded. However, regarding his second argument and his citation of verses 69 of al-Aʿrāf Chapter, 14 of the al-Yūnus Chapter, and 62 of the an-Naml Chapter to assert the universality of vicegerency—and consequently the vicegerency of humanity as a species, which can also be understood implicitly from the words of Sadeqi Tehrani—it must be said that the basis for this interpretation in his commentary is unclear. The apparent meaning of these verses suggests the succession of humans from one another, with no evidence to the contrary. It appears that Allamah Tabatabai does not mean that, because the mentioned verses imply vicegerency on behalf of God and because this vicegerency is expressed with the pronoun “you” (kum: you plural), it is not exclusive to Prophet Adam. Instead, he argues that, just as these verses use the pronoun “you” to refer to humankind and do not intend specific individuals, the term “vicegerent” in verse 30 of the Al-Baqarah Chapter also refers to humanity as a species, with Adam being its initial referent. Therefore, if Allamah Tabatabai cited these verses to support divine vicegerency, it is not acceptable. However, if he cited them to support the vicegerency of humankind with the above clarification, it is valid but insufficient. Sadeqi Tehrani may have intended, by referencing verses 69 of the al-Aʿrāf Chapter, 14 of the al-Yūnus Chapter, and 62 of the an-Naml Chapter regarding the identity of the vicegerent, to present these verses as contextual evidence for understanding the meaning of vicegerent (khalīfah) in verse 30 of the al-Baqarah Chapter. If so, it must be said that the thematic connection between verses is an important condition for using them as contextual evidence in interpretation. However, the thematic connection between these verses and verse 30 of the al-Baqarah Chapter is debatable. Moreover, while similarity and congruence between the vicegerent and the represented entity are necessary, this does not imply similarity in divinity; congruence is only required concerning the matters entrusted to the vicegerent. Conclusion This study revealed that both commentators agree on the identity of the vicegerent, considering it to be the human species, but they disagree on the identity of the represented entity. Based on the evaluation conducted, Allamah Tabatabai’s perspective on the identity of the vicegerent and the represented entity is well-founded, with most of his arguments being complete. References Bahrani, H. (1994). Al-Burhan fi tafsir al-Qurʾan. (Bethat Foundation, Islamic Research section, Ed.). Muassasat al-Bethat, al-Dirasat al-Islamiyyah Section. [In Arabic]. Dirbaz, A., & Motallebi Korbekandi, H. (2017). An Investigation into the Views about the Identity of God's Viceroy and the Succeeded One in the Phrase “I am about to place a viceroy in the Earth.” Comparative Interpretation Research, 3(2), 73-92. https://doi.org/10.22091/ptt.2018.2721.1281. [In Persian]. Farahidi, K. (1988). Kitab al-ʿayn. Hejrat Publications. [In Arabic]. Ibn Faris, A. (1984). Muʿjam maqayis al-lughah. (A. M. Harun, Ed.). Maktab al-Alam al-Islami. [In Arabic]. Javadi Amoli, A. (2010). Tafsir Tasnim, vol. 3. (A. Qudsi, Ed.). Esra Publications. [In Persian]. Mesbah Yazdi, M. T. (2014). Maʿarif-i Qurʾan 3 (Insan Shenasi). Imam Khomeini Educational and Research Institute Publications. [In Persian]. Mustafawi, H. (2009). Al-Tahqiq fi kalimat al-Qurʾan al-Karim. Dar al-Kutub al-Ilmiyyah – Markaz-i Nashr-i Aathar-i Allameh. [In Arabic]. Sadeqi Tehrani, M. (1985). Al-Furqan fi tafsir al-Qurʾan bi-l Qurʾan wa al-Sunnah. Farhang-i Islami. [In Arabic]. Sadeqi Tehrani, M. (2009). Tarjuman-i furqan: Tafsir-i mukhtasar-i Qurʾan-i Karim. Shukraneh. [In Persian]. Tabatabai, M. H. (1970). Al-Mizan fi tafsir al-Qurʾan. Muassasat al-Alami li-l Matbuaat. [In Arabic]. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| verse 30 of the al-Baqarah Chapter, interpretation of the vicegerency verse, vicegerency in the Quran, vicegerent in the Quran | ||
|
سایر فایل های مرتبط با مقاله
|
||
| اصل مقاله | ||
|
خلافت انسان در آیۀ ۳٠ سورۀ بقره: بررسی تطبیقی دیدگاه طباطبایی و صادقی تهرانی سید حسین موسوی کانی۱* و حمید آریان۲ 1 دانشجوی دکتری، گروه تفسیر، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ایران (نویسندۀ مسئول). رایانامه: seyedhosseinmosavikani@gmail.com 2 دانشیار، گروه تفسیر، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ایران. رایانامه: aryan@iki.ac.ir
چکیده براساس آیهٔ 30 سورۀ بقره، خداوند خلیفه‌ای را در زمین قرار داده است، اما مفسران دربارۀ کیستی خلیفه و مستخلف‌عنه اختلاف‌نظر دارند. این مقاله، با روش تفسیر تطبیقی، نظر و ادلۀ تفسیری علامه طباطبایی و صادقی تهرانی را دراین‌باره بررسی و میان آنها داوری می‌کند. یافته‌های پژوهش حاکی است که این دو مفسر در مورد کیستی خلیفه هم‌نظرند و خلیفه را نوع انسان می‌دانند و به آیاتی از قرآن (اعراف: 69، یونس: 1۴، نمل: 62) برای عمومیت خلافت استناد می‌کنند که قابل‌دفاع به نظر نمی‌رسد؛ اما سیاق امتنانی آیۀ 29 بقره، به قرینۀ مقابلۀ «من یفسد» با «نحن نسبح» و آیۀ 11 سورۀ اعراف دربارۀ سجده فرشتگان بر جانشینی نوع انسان از خدا دلالت دارد. طباطبایی با بیان دو دلیل مستخلف‌عنه در آیه را خداوند متعال می‌داند، اما نظر صادقی تهرانی دلالت آیه بر خلافت انسان از غیر خداست و پنج دلیل دراین‌باره اقامه می‌کند که، برخلاف ادلۀ متقن طباطبایی، همگی مخدوش است. در نهایت، دیدگاه طباطبایی در این موضوع متقن و اکثر استدلال‌های وی تمام است. کلیدواژگان: بقره: 30، تفسیر آیۀ خلافت، خلافت در قرآن، خلیفه در قرآن مقدمهخلافت انسان از موضوع‌های مهمی است که در انسان‌شناسی مطرح است و مفسران قرآن نیز برداشت‌های تفسیری مختلفی از آیات مربوط به آن ارائه نموده‌اند. در میان آیات مرتبط با این موضوع، آیۀ 30 بقره محوری‌ترین آیه است و بیشترین بحث در میان مفسران دربارۀ خلافت انسان ذیل این آیه مطرح شده است. مطابق دلالت ظاهری این آیه، در اصل جعل و نصب خلیفه از سوی خدا در زمین تردیدی نیست، ولی، در اینکه این خلیفه کیست و از جانب چه کسی خلافت می‌کند و نیز در چه اموری عهده‌دار خلافت است و قلمروی این خلافت از نظر افرادی و زمانی و مکانی تا کجاست، میان مفسران اختلاف‌نظر وجود دارد. تمرکز این مقاله بر پاسخ به دو پرسش اول است. دراین‌باره گروهی از مفسران جانشینی نوع انسان از خداوند متعال را از این آیه استفاده کرده‌اند و برخی دیگر معتقدند این آیه جانشینی نسل‌های انسان از یکدیگر را بیان می‌نماید. در میان مفسران معاصر، دو مفسر شاخص که با ذکر دلیل به این دو پرسش پاسخ گفته‌اند علامه طباطبایی و محمد صادقی تهرانی هستند. این مقاله به روش تفسیر تطبیقی آرای این دو مفسر را دراین‌باره بررسی می‌کند و اعتبار برداشت تفسیری هر یک از آن دو را ارزیابی و در نهایت دربارۀ برتری رأی تفسیری آنها به قضاوت می‌نشیند. 1. دیدگاه علامه طباطبایی در مورد کیستی خلیفه و مستخلفعنهعلامه طباطبایی بر آن است که آیۀ 30 سورۀ بقره بر خلافت انسان از خدا دلالت دارد و دو دلیل از کلام وی قابل استفاده است: (1) لازمۀ کلام فرشتگان در اظهار لیاقت برای خلافت الهی، (2) عدم تناسب تعلیم اسماء به آدم به‌مثابۀ معیار شایستگی برای خلافت با جانشینی موجودات دیگر. ایشان به دلیل عدم رد کلام ملائکه در مورد فساد و خونریزی خلیفه توسط خدای متعال و عمومیت خلافت در آیات 69 سورۀ اعراف، 14 سورۀ یونس و 62 سورۀ نمل قائل به عدم اختصاص خلافت به شخص حضرت آدم است و خلیفۀ مذکور در این آیه شریفه را نوع انسان می‌داند. 2. دیدگاه صادقی تهرانی در مورد کیستی خلیفه و مستخلفعنهاز نظر صادقی تهرانی آیۀ 30 سورۀ بقره بر خلافت انسان از خدا دلالت ندارد. دلیل اصلی او بر جانشینی غیر خدا آن است که لازمۀ جانشینی از خدا غایب بودن او از صحنۀ تدبیر عالم یا ناتوانی وی در این امر است که با توجه به آیات قرآن لازمۀ باطلی است. به‌علاوه برای جانشینی باید میان خلیفه و مستخلف‌عنه سنخیت و همگونی وجود داشته باشد که طبق آیاتی مثل «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ» هیچ موجودی چنین سنخیتی را با خداوند متعال ندارد. او خلیفۀ مذکور در آیۀ موردبحث را نوع انسان می‌داند. به‌رغم اینکه در کلام وی بیان صریحی در مورد دلیل خلیفه بودن نوع انسان ذکر نشده است، اما می‌توان استناد ایشان به آیات مورد استناد علامه طباطبایی در عمومیت خلافت را به‌عنوان دلیل وی به شمار آورد. ارزیابی و داوری میان دو دیدگاهدلایل صادقی تهرانی بر خلافت غیرالهی نارسا است، اما دلایل علامه طباطبایی در مورد خلافت الهی متقن است. البته شواهد دیگری نیز بر خلافت الهی از تحلیل این آیه قابل‌استفاده است: ظهور «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» و مقدمه بودن خلافت برای امر کردن فرشتگان به سجده به انسان. دلیل یکم علامه طباطبایی بر خلافت نوع انسان دلیل متقنی به نظر می‌رسد، اما در مورد دلیل دوم و استناد ایشان به آیات 69 اعراف، 14 یونس و 62 نمل برای عمومیت خلافت و در نتیجه خلافت نوع انسانی که از کلام صادقی تهرانی نیز به طور غیرصریح استفاده می‌شود، باید گفت وجه این استشهاد در کلام ایشان روشن نیست؛ زیرا ظهور سه آیۀ پیش‌گفته در جانشینی انسان‌ها از انسان‌های دیگر است و قرینه‌ای هم برخلاف این ظهور موجود نیست. به نظر می‌رسد منظور علامه طباطبایی این نیست که چون در آیات مذکور خلافت از خدا مدنظر است و چون این خلافت با ضمیر «کم» بیان شده اختصاص به حضرت آدم ندارد، بلکه ایشان می‌گوید همان‌گونه که در این آیات از ضمیر «کم» نوع انسان مدنظر است و جانشینی افراد خاصی از انسان مراد نیست، در آیۀ 30 سورۀ بقره نیز مراد از خلیفه نوع انسان است و حضرت آدم مصداق اول آن است. بنابراین اگر علامه طباطبایی برای تأیید خلافت الهی به این آیات استشهاد کرده باشد، پذیرفتنی نیست، ولی اگر برای تأیید خلافت نوعیه با توضیح فوق به این آیات استناد کرده باشد، مورد قبول اما نارسا است. شاید مراد صادقی تهرانی از استناد به آیات 69 سورۀ أعراف و 14سورۀ یونس و 62 سورۀ نمل در مورد کیستی خلیفه قرینه بودن این آیات نسبت به آیۀ 30 سورۀ بقره در فهم مراد از خلیفه باشد. در این صورت، باید گفت ارتباط محتوایی آیات شرط مهم قرینه بودن آیات در تفسیر است، حال‌آنکه ارتباط محتوایی آیات مذکور با آیۀ 30 سورۀ بقره مورداشکال است. ضمناً وجود سنخیت و همگونی میان خلیفه و مستخلف‌عنه لازم است، اما لازمۀ آن همگونی در الوهیت نیست، بلکه سنخیت فقط در مورد مستخلف‌فیه لازم است. نتیجهگیریاین پژوهش نشان داد در مورد کیستی خلیفه، این دو مفسر هم‌نظر بوده و خلیفه را نوع انسان می‌دانند، اما در کیستی مستخلف‌عنه هم‌نظر نیستند. با توجه به ارزیابی انجام‌شده، دیدگاه علامه طباطبایی در مسئله کیستی خلیفه و مستخلف‌عنه متقن و اکثر استدلال‌های وی تمام است. منابعابنفارس، احمد. (1۴0۴ ق). معجم مقاییس اللغة (عبدالسلام محمد هارون، محقق و مصحح). مکتب الاعلام الاسلامی. بحرانی، هاشم بن سلیمان. (1۴15 ق). البرهان فی تفسیر القرآن (بنیاد بعثت واحد تحقیقات اسلامی، محقق). موسسة البعثة، قسم الدراسات الإسلامیة. جوادی آملی، عبدالله. (1389). تفسیر تسنیم، ج 3 (احمد قدسی، محقق). نشر اسراء. دیرباز، عسگر؛ و مطلبی کربکندی، حسین. (1396). بررسی دیدگاه‌ها دربارۀ کیستی خلیفه و مستخلف‌عنه در عبارت «إنِّی جَاعِلٌ فِی الأرْضِ خَلِیفَةً». پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، 3(2)، 73-90. https://doi.org/10.22091/ptt.2018.2721.1281 صادقی تهرانی، محمد. (1۴06 ق). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة. فرهنگ اسلامی. صادقی تهرانی، محمد. (1388). ترجمان فرقان: تفسیر مختصر قرآن کریم. شکرانه. طباطبایی، سید محمدحسین. (1390 ق). المیزان فی تفسیر القرآن. موسسة الاعلمی للمطبوعات. فراهیدی، خلیل بن احمد. (1۴09 ق). کتاب العین. نشر هجرت. مصباح یزدی، محمدتقی. (1393). معارف قرآن 3 (انسان‌شناسی). انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. مصطفوی، حسن. (1۴30 ق). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. دار الکتب العلمیة ــ مرکز نشر آثار علامه.
| ||
| مراجع | ||
|
ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی. (1۴0۴ ق). تحف العقول (علی‌اکبر غفاری، مصحح). جامعه مدرسین.
ابن‌شاذان، محمد بن احمد. (1۴07 ق). مائة منقبة من مناقب أمیرالمؤمنین و الأئمة (مدرسه امام مهدی علیه السلام، محقق و مصحح). مدرسة الإمام المهدی.
ابن بابویه، محمد بن علی. (1385). علل الشرائع. کتاب‌فروشی داوری.
ابن‌فارس، احمد. (1۴0۴ ق). معجم مقاییس اللغة (عبدالسلام محمد هارون، محقق و مصحح). مکتب الاعلام الاسلامی.
بحرانی، هاشم بن سلیمان. (1۴15 ق). البرهان فی تفسیر القرآن (بنیاد بعثت واحد تحقیقات اسلامی، محقق). موسسة البعثة، قسم الدراسات الإسلامیة.
جوادی آملی، عبدالله. (1389). تفسیر تسنیم، ج 3 (احمد قدسی، محقق). نشر اسراء.
دیرباز، عسگر؛ و مطلبی کربکندی، حسین. (1396). بررسی دیدگاه‌ها دربارۀ کیستی خلیفه و مستخلف‌عنه در عبارت «إنِّی جَاعِلٌ فِی الأرْضِ خَلِیفَةً». پژوهش‌های تفسیر تطبیقی، 3(2)، 73-90.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1۴12 ق). مفرادت الفاظ القرآن. دارالقلم.
رضوانی، علیرضا؛ و اکبریان، رضا. (1۴02). تبیین و تحلیل خلافت انسان در زمین با تکیه بر دیدگاه علامه طباطبایی. تاریخ فلسفه اسلامی، 2(5)، 5-26. https://doi.org/ 10.22034/hpi.2023.176448
شجاعی، احمد. (1393). انسان و خلافت الهی. کلام اسلامی،23(90)، 27-50.
شریف رضی، محمد بن حسین. (1۴1۴ ق). نهج البلاغة (صبحی‌صالح، محقق و مصحح). هجرت.
صادقی تهرانی، محمد. (1۴06 ق). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة. فرهنگ اسلامی.
صادقی تهرانی، محمد. (1388). ترجمان فرقان: تفسیر مختصر قرآن کریم. شکرانه.
طباطبایی، سید محمدحسین. (1390 ق). المیزان فی تفسیر القرآن. موسسة الاعلمی للمطبوعات.
علیزاده، اصغر. (1388). نقد و بررسی آرای مفسرین پیرامون آیۀ خلافت انسان (پایان‌نامه کارشناسی ارشد منتشرنشده). دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم. دانشکده علوم قرآنی تهران.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1۴09 ق). کتاب العین. نشر هجرت.
فیومی، احمد بن محمد. (1۴1۴ ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. موسسه دار الهجرة.
قطب‌الدین راوندی، سعید بن هبةالله. (1۴09 ق). قصص الأنبیاء علیهم السلام (غلامرضا عرفانیان یزدی، محقق و مصحح). مرکز پژوهش‌های اسلامی.
قمی، علی بن ابراهیم. (1363). تفسیر القمی (طیب موسوی جزایری، محقق). دار الکتاب.
کوشا، محمدعلی. (1391). بحثی در جانشینی آدم از پیشینیان در تفسیر آیت‌الله العظمی دکتر محمد صادقی. همایش بیداری قرآنی در تاریخ معاصر، 1(1)، 117-130.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1393). معارف قرآن 3 (انسان‌شناسی). انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصطفوی، حسن. (1۴30 ق). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. دار الکتب العلمیة ــ مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.
میربلوکی، سید محمدعلی. (1398). تحلیل تطبیقی آرای مفسران در خصوص خلافت الهی انسان و لوازم معرفتی آن (رساله دکتری منتشر نشده). دانشگاه یزد.
نعمانی، محمد بن ابراهیم. (1۴26 ق). تفسیر النعمانی او رسالة المحکم و المتشابه (عبدالحسین الغریفی البهبهانی، محقق). مجمع البحوث الاسلامی. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 449 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 125 |
||
