شهلازاده, علی, اکرمی, میرجلیل. (1401). پژوهشی در مبادی بلاغی و دستوری تحمیدیه‌نویسی با تکیه بر دیباچه‌های آثار نثر فنّی. پژوهش‌های فلسفی -کلامی, 12(21), 145-173. doi: 10.22091/jls.2022.8415.1417
علی شهلازاده; میرجلیل اکرمی. "پژوهشی در مبادی بلاغی و دستوری تحمیدیه‌نویسی با تکیه بر دیباچه‌های آثار نثر فنّی". پژوهش‌های فلسفی -کلامی, 12, 21, 1401, 145-173. doi: 10.22091/jls.2022.8415.1417
شهلازاده, علی, اکرمی, میرجلیل. (1401). 'پژوهشی در مبادی بلاغی و دستوری تحمیدیه‌نویسی با تکیه بر دیباچه‌های آثار نثر فنّی', پژوهش‌های فلسفی -کلامی, 12(21), pp. 145-173. doi: 10.22091/jls.2022.8415.1417
شهلازاده, علی, اکرمی, میرجلیل. پژوهشی در مبادی بلاغی و دستوری تحمیدیه‌نویسی با تکیه بر دیباچه‌های آثار نثر فنّی. پژوهش‌های فلسفی -کلامی, 1401; 12(21): 145-173. doi: 10.22091/jls.2022.8415.1417
1دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
2استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
چکیده
شاعران و نویسندگان ادب پارسی از دیرباز، طلیعه آثار منظوم و منثور خود را به نام و یاد خداوند آراسته‌اند. این سنّت که در اساس، ریشه در عواطف دینی و خداشناسانه مولّفان دارد، گویی با محدودیّت‌هایی نیز مواجه بوده است. یکی از این محدودیّت‌ها، رعایت اسلوب آغاز کلام است که از عهود پیشین همواره با ستایش خداوند همراه بوده و دیباچه‌نویسان طی سالیان بسیار بر نهج پیشینیان خود قدم برداشته‌اند. اما محدودیّت اصلی، در ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد موضوع اصلی کلام، یعنی ذات الهی نهفته است. در توصیف خداوند بسیار می‌توان گفت اما هر ابزاری را برای این توصیف نمی‌توان به کار بست. تحمیدیه‌نویسی، محتوایی فراخ اما امکان گزینش‌ها و چینش‌های زبانی محدودی دارد. این مقاله تلاش خواهد کرد تا ضمن اشاره‌ای مختصر به مبانی اعتقادی حمد الهی، برخی از شاخصه‌های زبانی تحمیدیه‌نویسی را معرفی کند. با این هدف، تحمیدیه هشت اثر از آثار دوران موسوم به نثر فنّی، در دو سطح بلاغی و دستور زبانی مورد بررسی قرار گرفته، مشترکات میان متون، ضمن تحلیل و ریشه‌یابی، به عنوان نتایج تحقیق ارائه خواهد گردید. بر اساس نتایج به‌دست آمده، زبان تحمیدیه‌ها کیفیّتی متصلّب دارد که به هر عنصر بلاغی، امکان نقش‌آفرینی نمی‌دهد و عناصر بلاغی مُجاز همچون: سجع، جناس، موازنه و تقابل نیز استعداد کافی برای شکستن سختی این زبان ندارند. همین خصیصه مستحکم، در جایگزینی دستوری واژه‌ها نیز قابل مشاهده است؛ چنانکه گویی در تحمیدیه‌های منثور، ساختمان جملات ثابت است و نویسندگان تنها واژه‌های متغیّری را در جایگاه‌های از پیش‌تعیین‌شده، می‌نشانند.
A research on the rhetorical and grammatical principles of praise writing based on the prefaces of technical prose works
نویسندگان [English]
Ali Shahlazadeh1؛ Mir Jalil Akrami2
1PhD student of Persian language and literature, University of Tabriz, Tabriz, Iran
2Professor of Department Persian language and literature, University of Tabriz, Tabriz, Iran
چکیده [English]
The poets and writers of Persian literature have decorated the beginning of their poems and prose works with the name and memory of God since long ago. This tradition, which is basically rooted in the religious and theological emotions of the authors, seems to have faced some limitations. One of these limitations is the observance of the style of the beginning of the speech which has always been associated with the praise of God since the previous covenants and the authors of prefaces have followed the footsteps of their predecessors over the years. But the main limitation lies in the unique characteristics of the main subject of the word, that is, the divine essence. A lot can be said in describing God, but not every tool can be used for this description. Praise of God writing has a wide content, but it has the possibility of limited options and language arrangements. This article will try to introduce some of the linguistic features of praise of God writing while briefly mentioning the belief bases of it. With this aim, the praise of God of eight works from the period known as technical prose have been examined at two levels of rhetoric and grammar, and the commonalities between the texts, while analyzing and etymology, will be presented as the results of the research. Based on the obtained results, the language of praises of God has a solid quality that does not allow to any rhetorical element the possibility of role-playing, and permitted rhetorical elements such as Saj'e, Jenas, Movazene, and Taghabol don't have enough ability to break the difficulty of this language. This strong feature can also be seen in the grammatical replacement of words, as if in prose introductions, the structure of sentences is fixed and the authors only put variable words in predetermined positions.
کلیدواژه‌ها [English]
praise, prose, rhetoric, grammar
مراجع
قرآن کریم.
نهج البلاغه. (1374). ترجمه اسدالله مبشّری. چاپ هشتم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
صحیفه سجادیّه. (1380). ترجمه عبدالمحمّد آیتی. چاپ چهارم. تهران: سروش.
انوری، حسن و حسن احمدی‌‌گیوی. (1392). دستور زبان فارسی 2. چاپ سوم. تهران: فاطمی.
بختیارنامه (لمعه السراج لحضره التاج). (1367). تصحیح و تحشیه محمّد روشن. چاپ دوم. تهران: گستر.
بساک، حسن. (1399). «سبک‌شناسی دیباچه‌ها و تحمیدیّه‌های متون نثر سبک عراقی». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی. شمارة 2. صص: 22-1.
بغدادی، بهاالدین محمّد بن مؤید. (1385). التوسل الی الترسل. مقابله و تصحیح احمد بهمنیار. تهران: اساطیر.
بلخی، حمیدالدین ابوبکر عمر. (1375). مقامات حمیدی. به تصحیح رضا انزابی‌نژاد. چاپ دوم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
جوینی، علاء‌الدین عطاملک محمّد. (1387). تاریخ جهانگشای جوینی. به اهتمام احمد خاتمی. جلد اول. تهران: علم.
حافظ، خواجه شمس‌الدین محمّد. (1362). دیوان حافظ. به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری. جلد اول. چاپ دوم. تهران: خوارزمی.
حیدری، مهدی. (1391). «بررسی تطبیقی ساختار صرفی و نحوی شاهنامه و بوستان در تحمیدیّه». سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی. شمارة 2. صص: 180-165.
خطیبی، حسین. (1366). فن نثر در ادب فارسی. تهران: زوّار.
خیّام، عمر بن ابراهیم. (1383). رباعیّات کامل خیّام. به کوشش وحید هاشمی. چاپ سوم. کرج: راضیه.
خیّامپور، عبدالرّسول. (1397). دستور زبان فارسی. گزارش و ویرایش اسدالله واحد و محمّدعلی موسی‌زاده. تبریز: آیدین.
راوندی، محمّد بن علی. (1364). راحة‌الصدور و آیة‌السرور در تاریخ آل سلجوق. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
زرقانی، سید مهدی. (1384). «یک الگو برای بررسی زبان شعر». مطالعات و تحقیقات ادبی. شمارة 5 و 6. صص: 84-55.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1392). شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب. چاپ یازدهم. تهران: علمی.
زینی‌وند، تورج؛ حسنی، سارا و فریبا اکبرزاده. (1395). «بررسی تطبیقی صفات الهی در نهج‌البلاغه و تحمیدیّه‌های فارسی». پژوهش‌های نهج‌البلاغه. شمارة 13. صص: 45-25.
ستوده، غلامرضا و محمّدباقر نجف‌زاده بارفروش. (1365). تحمیدیه در ادب فارسی. تهران: جهاد دانشگاهی.
سجادی، سید ضیاءالدین. (1372). دیباچه‌نگاری. تهران: زوّار.
سعدی، مصلح بن عبدالله. (1382). کلیّات سعدی. بر اساس نسخه تصحیح شده محمّدعلی فروغی. چاپ هفتم. تهران: ققنوس.
سنایی، مجدود بن آدم. (1388). دیوان سنایی غزنوی. به سعی و اهتمام مدرّس رضوی. چاپ هفتم. تهران: سنایی.
سنایی، مجدود بن آدم. (1394). حدیقة‌الحقیقه و شریعة‌الطریقه. تصحیح و تحشیه مدرس رضوی. چاپ هشتم. تهران: دانشگاه تهران.
شفیعی‌‌کدکنی، محمّدرضا. (1392). زبان شعر در نثر صوفیه. تهران: سخن.
شمیسا، سیروس. (1395). نگاهی تازه به بدیع. چاپ ششم از ویراست سوم. تهران: میترا.
صائب، محمّدعلی. (1391). دیوان صائب تبریزی. به کوشش محمّد قهرمان. جلد اول. چاپ ششم. تهران: علمی و فرهنگی.
صفوی، کورش. (1394). از زبان‌شناسی به ادبیّات. جلد اول. چاپ پنجم. تهران: سورة مهر.
ظهیری سمرقندی، محمّدبن علی. (1362). سندبادنامه. به تصحیح و حواشی احمد آتش. تهران: فرزان.
عزالدین کاشانی، محمود بن علی. (1389). مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. به تصحیح جلال‌الدین همایی. تهران: زوّار.
عطار، محمّد بن ابراهیم. (1385). منطق‌الطیر. به اهتمام سید صادق گوهرین. چاپ بیست و سوم. تهران: علمی و فرهنگی.
عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر. (1397). قابوس‌نامه. به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی. چاپ نوزدهم. تهران: علمی و فرهنگی.
