بررسی تطبیقی دیدگاه‌ها درباره عبارت «من السَّماء» در آیات مربوط به باران | ||
| پژوهش های تفسیر تطبیقی | ||
| مقاله 3، دوره 5، شماره 2 - شماره پیاپی 10، اسفند 1398، صفحه 55-82 اصل مقاله (661.53 K) | ||
| نوع مقاله: علمی و پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22091/ptt.2018.2551.1236 | ||
| نویسندگان | ||
| محمود قاسم زاده خشکرودی* 1؛ محمدکاظم رحمان ستایش2 | ||
| 1دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران | ||
| 2استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم | ||
| چکیده | ||
| تاریخ ارسال: 18/01/98 | تاریخ پذیرش: 11/06/98 باران در آیات مختلف قرآن، ضمن بیان صفات الهی، برای ذکر سرگذشت اقوام مختلف و برشمردن نعمت‌های الهی و ... آمده است. در میان این آیات، تعبیر «من السَّماء» به چشم می‌خورد که می‌تواند ناظر به مبدأ آبِ باران قلمداد شود و نگاهی به برخی تفاسیر، گویای آن است که عبارت‌هایی نظیر «من السَّماء» ناظر به سرچشمۀ آبِ باران محسوب شده است. اختلاف نظر مفسران و استناد ایشان به شواهد و قراین مختلف، بررسی و ارزیابی دلایل ایشان را ضروری می‌سازد. با توجه به مجموع نظرهای مفسران، می‌توان گفت که دو دیدگاه دربارۀ منبع آبِ باران وجود دارد؛ یکی باران را به سرچشمه‌ای آسمانی مرتبط می‌داند و دیگری از نقش آب‌های زمین و تبخیر آنها در پیدایش باران سخن می‌گوید. تمایز اصلی این دو دیدگاه را می‌توان به نقش علوم تجربی قطعی و شناخت حاصل از آن نسبت داد؛ عاملی که یک قرینۀ مهم در برخی از برداشت‌های مفسران بوده است. با توجه به تفاسیر بررسی شده، تمسک به ظاهر آیات برای اثبات منبع آسمانی آبِ باران، قرینۀ معتبری نخواهد بود. هم‌‌چنین، برخی روایات، تصویری از ابر ارائه می‌دهند که ظاهراً مقتضی بارش باران از بالای ابرهاست؛ اما این موارد می‌توانند یک تشبیه و تمثیل قلمداد شوند. | ||
تازه های تحقیق | ||
نتیجه‌گیری نتایج بررسی‌ها در این نوشتار به‌‌صورت ذیل است: 1. دو دیدگاه کلی از نظرهای مفسران قابل ارائه است: برخی گفته‌اند که آبِ باران، از آب‌های آسمان سرچشمه می‌گیرد و برخی نیز می‌گویند سرچشمۀ باران، تبخیر آب‌های زمین است. 2. از جمله دلایل آسمانی بودن منبع آبِ باران، روایات و اخباری است که از دریای زیر عرش و نقش غربال‌گری ابر حکایت دارد؛ شواهدی که می‌توانند ناظر به جایگاه اراده، قدرت و علم الهی باشند یا به تمثیل و تشبیه حمل شوند. 3. به‌‌‌نظر می‌رسد، یکی دیگر از دلایل آسمانی دانستن سرچشمۀ آبِ باران، دیدگاه رایج جامعه و نیز عدم قطعیت فرضیه‌های علمی معاصر آنان است؛ حقیقتی که با دقّت در سیر تطوّر شناخت علوم تجربی از پدیده‌های هواشناسی به دست می‌آید. 4. می‌توان گفت مهم‌ترین شاهد دیدگاه دوم، علمِ قطعی به تشکیل ابر و باران از تبخیر آب‌های زمین است؛ قرینه‌ای که می‌تواند انصراف از برخی موارد را تجویز نماید. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| آیات باران؛ روایات باران؛ منبع آب باران؛ سرچشمه باران؛ اختلاف تفاسیر | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| A Comparative Study of the Viewpoints on the Phrase “min as-Sama’” in the Verses about Rain | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Mahmud Qasim Zadeh Khoshkrudi1؛ Muhammad Kazim Rahman Sitayish2 | ||
| 1Ph.D. Student in the Qur’anic Science and Hadith, University of Tehran, | ||
| 2Assistant Professor, Department of the Qur’anic Science and Hadith, University of Qom, | ||
| چکیده [English] | ||
| Received: 07/04/2019 | Accepted: 02/09/2019 In various verses of the Qur’an, the term rain has been used when describing Godly qualities, biography of different ethnic groups, the divine blessings and so on. The phrase “min as-Sama” in the Qur’an can likely refer to the source of rainwater, and a review of some exegeses displays the same thing. Disagreement among the commentators and the citation of different evidences in this regard necessitates analysis of the likely causes. Considering the ideas of the commentators, it can be concluded that there are two viewpoints on the source of rainwater: One view relates rain to a heavenly source, and another considers that as a result of surface water and its vaporization. The distinction between the two above viewpoints can be attributed to the role of definite experimental science as a significant evidence in the perception of some interpreters. With regard to the exegeses reviewed in this study, it is revealed that reliance on just the literal meaning of Qur’anic verses is not a valid evidence to prove the heavenly source of rainwater. Furthermore, some narratives display an image of clouds which denote rainfall comes from upper clouds although this point might be considered as a metaphor and allegory. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Verses about Rain, Narratives (Riwayat) about Rain, Source of Rain, Exegetical Differences | ||
| مراجع | ||
|
قرآن کریم. 1. ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمنبن محمد، تفسیر القرآن العظیم مسنداً عن الرسول و الصحابة والتابعین، تحقیق اسعد محمد الطیب، چاپ سوم، مکة المکرمة ـ الریاض: مکتبة نزار مصطفی الباز، 1419. 2. ابن‌اثیر، مبارک‌‌‌بن محمد، النّهایة: فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق/ تصحیح محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، چاپ چهارم، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367. 3. ابن‌الجوزی، عبدالرحمنبن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق عبدالرزاق المهدی، چاپ اول، لبنان ـ بیروت: دارالکتب العربی، 1422. 4. ابن‌بابویه (الصدوق)، علیبن الحسین، أمالی الصدوق، چاپ ششم، تهران: کتابچی، 1376. 5. _____________________، ترجمه و شرح من لایحضره الفقیه، ترجمه محمدجواد غفاری، چاپ اول، تهران: نشر صدوق، 1369. 6. _____________________، من لایحضره الفقیه، تحقیق و تعلیق علی‌اکبر غفاری، چاپ دوم، قم: مؤسسة النّشر الاسلامی، 1413. 7. ابن‌درید، محمدبن حسن، کتاب جَمهَرة اللغة، تحقیق رمزی منیر بعلبکی، چاپ اول، بیروت: دارالعلم للملایین، 1988. 8. ابن‌سیده، علیبن اسماعیل، المحکم و المحیط الأعظم، تحقیق عبدالحمید هنداوی، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1421. 9. ابن‌عاشور، محمد‌‌طاهر، التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور، چاپ اول، بیروت ـ لبنان: موسسة التاریخ العربی، 1420. 10. ابن‌عطیه، القاضی عبدالحق‌بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمد، چاپ اول، لبنان ـ بیروت: دارالکتب العلمیة، 1422. 11. ابن‌فارس، ابوالحسین احمد، معجم مقاییس اللّغة، تحقیق عبدالسلام محمّد هارون، چاپ اول، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1404. 12. ابن‌منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت: دارالفکر، 1414. 13. ابوالفتوح رازی، حسینبن علی، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن، کوشش و تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، چاپ اول، ایران ـ مشهد مقدس: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1408. 14. ابوحیان، محمدبن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق صدقی محمد جمیل، چاپ اول، لبنان ـ بیروت: دار الفکر، 1420. 15. الأزهری، محمّدبن احمد، تهذیب اللغة، چاپ اول، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1421. 16. اسویتیل، کتی و دیگران، زمین و هوا (دانش روز برای همه)، ترجمه محمد دانش، چاپ اول، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1387. 17. الألوسی، سیدمحمودبن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، ضبط و تصحیح علی عبدالباری عطیّة، چاپ اول، بیروت ـ لبنان: دارالکتب العلمیة، 1415. 18. بابایی، علی‌اکبر، قواعد تفسیر قرآن، چاپ دوم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت) و قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1395. 19. بازرگان، مهدی، مجموعه آثار 7: مباحث علمی، اسلامی، چاپ دوم، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1395. 20. باقری، علی‌اوسط، «مجاری تأثیر پیش‌دانسته‌های مفسر در تفسیر قرآن کریم»، قرآن شناخت،ش 4، 1388. 21. بحرانی، سیدهاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، چاپ اول، قم: موسسة بعثه، 1374. 22. البرقی، محمدبن خالد، المحاسن، تحقیق/تصحیح جلال‌الدین محدث، چاپ دوم، قم ـ ایران: دارالکتب الإسلامیة، 1371. 23. البغدادی، ابوبکر عبدالله، کتاب المطر و الرعد و البرق و الریح، تحقیق طارق محمد سکلوع العمودی، چاپ اول، الممکلة العربیة السعودیة: دار ابن‌الجوزی، 1418. 24. بهارزاده، پروین، «وجوه و مصادیق واژه‌های «ماء» و «سماء» در قرآن»، سفینه، ش 27، 1389. 25. البیضاوی، عبدالله‌‌‌بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل المعروف بتفسیر البیضاوی، إعداد و تقدیم محمد عبدالرحمن المرعشلی، چاپ اول، بیروت ـ لبنان: دار احیاء التراث العربی، 1418. 26. الثعلبی، احمد‌‌بن محمد، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، دراسة و تحقیق أبی‌محمدبن عاشور، مراجعة و تدقیق نظیر الساعدی، چاپ اول، لبنان ـ بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1422. 27. الجوهری، اسماعیل‌‌‌بن حماد، الصّحاح: تاج اللّغة و صِحاح العربیّة، تحقیق أحمد عبدالغفور عطّار، چاپ اول، بیروت: دارالعلم للملایین، 1376. 28. حسن‌بن علی(ع)، التفسیر: المنسوب الی الامام ابی محمد الحسن‌‌بن علی العسکری(ع)، تحقیق مدرسة الامام المهدی(عج)، چاپ اول، قم: مدرسة الامام المهدی(عج)، 1409. 29. الحمیری، عبدالله‌‌‌بن جعفر، قرب الاسناد، تحقیق موسسة آل‌البیت(ع) لاحیاء التراث، چاپ اول، قم: موسسة آل‌البیت(ع)، 1413. 30. الحویزی، عبدعلی‌بن جمعة العروسی، تفسیر نور الثّقلین، تصحیح و تعلیق هاشم رسولی محلاتی، چاپ چهارم، ایران ـ قم: مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان، 1415. 31. خازن، علیبن محمد، تفسیر الخازن المسمی لباب التأویل فی معانی التنزیل، ضبط و تصحیح عبدالسلام محمدعلی شاهین، چاپ اول، بیروت ـ لبنان: دارالکتب العلمیة، 1415. 32. الخطیب، عبدالکریم، التفسیر القرآنی للقرآن، چاپ اول، لبنان ـ بیروت: دارالفکر العربی، 1424. 33. الراغب‌‌الاصفهانی، حسینبن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق صَفوان عَدنان داودی، چاپ اول، بیروت: دارالقلم، 1412. 34. راوندی، فضل‌الله‌‌‌بن علی، النوادر، تحقیق/تصحیح احمد صادقی اردستانی، چاپ اول، قم: دارالکتاب، بی‌تا. 35. رستمی، محمدحسن، «باران در روایات»، علوم حدیث، 58، 1389. 36. ____________، سیمای طبیعت در قرآن، چاپ دوم، قم: مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیّۀ قم)، 1386. 37. رشیدرضا، السیّد محمد، تفسیر القرآن الحکیم المشهر باسم تفسیر المنار، چاپ اول، لبنان ـ بیروت: دارالمعرفة، 1414. 38. روحانی، محمود، المُعجم الاحصائی لأَلفاظ القرآن الکریم، چاپ اول، مشهد: مؤسّسة طبع و نشر الآستانة الرضویّة المقدسة، 1407. 39. الزحیلی، وهبه، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، چاپ دوم، سوریه ـ دمشق: دارالفکر، 1411. 40. الزمخشری، محمودبن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، تصحیح مصطفی حسین احمد، چاپ سوم، لبنان ـ بیروت: دارالکتاب العربی، 1407. 41. سیدقطب، فی ظلال القرآن، چاپ سی و پنجم، لبنان ـ بیروت: دارالشروق، 1425. 42. السیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، چاپ اول، قم: منشورات مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی، 1404. 43. شبّر، السیّد عبدالله، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، چاپ اول، الکویت: مکتبة الألفین، 1407. 44. الشربینی، محمدبن احمد، تفسیر الخطیب الشربینی (السراج المنیر)، تحقیق ابراهیم شمس‌الدین، چاپ اول، لبنان ـ بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، 1425. 45. شوکانی، محمّدبن علی، فتح القدیر الجامع بین فنی الرّوایة و الدّرایة من علم التفسیر، چاپ اول، سوریه ـ دمشق: دار ابن‌کثیر و دارالکلم الطیّب، 1414. 46. شیبانی، محمدبن الحسن، نهج البیان عن کشف المعانی القرآن، چاپ اول، ایران ـ قم: نشر الهادی، 1413. 47. صاحب، اسماعیل‌‌‌بن عَبّاد، المحیط فی اللّغة، تحقیق محمدحسن آل یاسین، چاپ اول، بیروت: عالم الکتب، 1414. 48. صادقی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنّة، چاپ دوم، ایران ـ قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، 1406. 49. طالقانی، سیدمحمود، پرتوی از قرآن، چاپ چهارم، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1362. 50. طباطبائی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی‌‌همدانی، چاپ پنجم، ایران ـ قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374. 51. ________________، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت ـ لبنان: موسّسة الأعلمی للمطبوعات، 1390. 52. طبرانی، سلیمان‌‌‌بن احمد، التفسیر الکبیر (تفسیر القرآن العظیم للامام الطبرانی)، تحقیق هشام البدرانی، چاپ اول، الاردن: دارالکتاب الثقافی، 2008. 53. طبرسی، فضل‌‌‌بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح و تحقیق و تعلیق السید‌‌هاشم الرسولی‌‌المحلاتی و السید‌‌فضل‌الله الیزدی الطباطبائی، چاپ سوم، ایران ـ تهران: ناصر خسرو، 1372. 54. الطبری، محمّدبن جَریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، بیروت ـ لبنان: دارالمعرفة، 1412. 55. الطوسی، محمدبن الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب‌‌عاملی، چاپ اول، بیروت ـ لبنان: دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا. 56. فخر رازی، محمدبن عمر، التفسیر الکبیر للأمام الفخر‌‌الرازی (مفاتیح الغیب)، اعداد مکتب تحقیق دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، بیروت ـ لبنان: دار إحیاء التراث العربی، 1420. 57. الفراء‌‌البغوی، حسینبن مسعود، تفسیر البغَوی المسمی معالم التنزیل، تحقیق عبدالرزاق المهدی، چاپ اول، لبنان ـ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1420. 58. فراهیدی، خلیل‌‌‌بن احمد، کتاب العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم السامرائی، چاپ دوم، قم: موسسة دارالهجرة، 1409. 59. فضل‌الله، السیّد‌‌محمدحسین، تفسیر من وحی القرآن، چاپ اول، لبنان ـ بیروت: دارالملاک، 1419. 60. الفیض‌‌الکاشانی، محسن، الوافی، چاپ اول، اصفهان: مکتبة الامام امیر‌‌المؤمنین(ع)، 1406. 61. ______________، تفسیر الصافی، تحقیق/ تصحیح حسین اعلمی، چاپ دوم، تهران: مکتبة‌الصدر، 1415. 62. الفیومی، سعید صلاح، الاعجاز العلمى فى القرآن الکریم مع الله فى السماء، چاپ اول، مصر ـ قاهره: مکتبة‌القدسی، 2004. 63. القاسمی، محمدجمال‌الدین، تفسیر القاسمی المسمی محاسن التأویل، ضبط و تصحیح محمد باسل عیون السود، چاپ اول، بیروت ـ لبنان: منشورات محمدعلی بیضون، دارالکتب العلمیة، 1418. 64. قرشی، سیدعلی‌اکبر، قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1371. 65. قرطبی، محمدبن احمد، الجامع لأحکام القرآن، چاپ اول، تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1364. 66. کاشانی، فتح‌الله، تفسیر کبیر منهج الصّادقین، پاورقی و تصحیح کامل آقای حاج میرزا‌‌ابوالحسن شعرانی، چاپ اول، ایران ـ تهران: انتشارات کتابفروشی اسلامیّه، بی‌تا. 67. _________، زبدة التفاسیر، تحقیق مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، ایران ـ قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1423. 68. کاویانی، محمدرضا و علیجانی، بهلول، مبانی آب و هواشناسی، چاپ نوزدهم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی در دانشگاهها (سمت)، 1395. 69. کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، تحقیق قسم احیاء التراث مرکز بحوث دارالحدیث، چاپ اول، قم: دارالحدیث، 1429. 70. مازندرانی، محمدصالح، الکافی ـ الأصول و الروضة و شرح جامع، تعلیق میرزا‌‌ابوالحسن الشعرانی، چاپ اول، تهران: المکتبة الإسلامیة، 1382. 71. ماوردی، محمدبن حبیب، النُکَت و العیون تفسیر الماوردی، مراجعه و تعلیق علیه السید‌‌بن عبدالمقصود بن عبدالرحیم، چاپ اول، بیروت ـ لبنان: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، بی‌تا. 72. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، تحقیق/ تصحیح جمعی از محققان، چاپ دوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403. 73. ____________، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تصحیح سیدهاشم رسولی‌‌محلاتی، چاپ دوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1404. 74. مجلسی، محمدتقی، روضة‌المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، تحقیق/ تصحیح سیدحسین موسوی‌‌کرمانی و علی‌پناه اشتهاردی، چاپ دوم، قم: بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمدحسین کوشانپور، 1406. 75. ____________، لوامع صاحبقرانی المشتهر بشرح الفقیه، چاپ دوم، ایران ـ قم: مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان، 1414. 76. محمد قاسمی، حمید، اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌های انبیا در تفاسیر قرآن، چاپ اول، تهران: سروش، 1380. 77. مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن (خداشناسی ـ کیهان‌‌شناسی ـ انسان‌‌شناسی)، چاپ دوم، قم: مؤسسه در راه حق، 1368. 78. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چاپ سوم، بیروت ـ قاهره ـ لندن: دارالکتب العلمیة ـ مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، 1430. 79. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران: انتشارات صدرا، بی‌تا. 80. معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، چاپ چهارم، مشهد: الجامعة الرضویة للعلوم الإسلامیة، 1429. 81. مغنیه، محمّدجواد، التفسیر الکاشف، چاپ اول، قم: دارالکتب الإسلامی، 1424. 82. مقاتل‌بن سلیمان، تفسیر مقاتل‌بن سلیمان، تحقیق عبدالله محمود شحاته، چاپ اول، لبنان ـ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1423. 83. مکارم‌‌‌‌شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، چاپ دهم، تهران: دارالکتب الإسلامیة، 1371. 84. میبدی، ابوالفضل‌‌رشیدالدین، کشف الاسرار و عدّة الابرار معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت، چاپ پنجم، ایران ـ تهران: امیرکبیر، 1371. 85. نظام‌‌نیشابوری (القمی النیسابوری)، حسن‌بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ضبط و تخریج آیات و احادیث زکریا عمیرات، چاپ اول، بیروت ـ لبنان: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، 1416. 86. نهاوندی، محمدبن عبدالرحیم، نفحات الرحمن فی تفسیر القرآن، تحقیق قسم الدراسات النشر، 1386. 87. نوری، میرزا‌‌حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تحقیق موسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، قم: موسسه آل البیت(ع)، 1408.الاسلامیة ـ موسّسة البعثة قم، چاپ اول، ایران ـ قم: موسسة البعثة، مرکز الطباعة و النشر
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,491 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 642 |
||